М. Қ. Пардаев, Ш. С. Олтаев, Х. А. Улашев

2. Очиқ бозордаги операциялар ва ҳисоб ставкаси. 
3. Очиқ бозордаги операциялар – Марказий банк томонидан давлат 
облигацияларини (қимматли қоғозларни) тижорат банклари ва 
аҳолидан сотиб олиш ва уларга сотиш бўйича операциялардир. 
Марказий банк тижорат банкларидан ѐки аҳолидан бу қимматли 
қоғозларни сотиб олар экан, тижорат банклари захираларини сотиб 
олинган облигациялар миқдори ҳажмида кўпайтиради. Бу захиралар
пул базасига киради, яъни юқори қувватли пуллар бўлганлиги учун пул 
таклифи мултипликатив кўпаяди. Марказий банк тижорат банклари ва 
аҳолига облигицияларни сотиш билан захираларни ҳамда тижорат 
банкларининг кредит бериш қобилиятини кенгайтиради. Бу ҳолда пул 
таклифи қисқаради. 
Ҳозирда ҳамма мамлакатларда пул миқдорини тартибга солишда очиқ 
бозордаги операцияларни, яъни давлат қимматли қоғозларини таклиф қилиш 
усулидан кенг фойдаланилмоқда. Ушбу операцияларни Марказий банк 
асосан нуфузи катта банклар гуруҳи билан биргаликда амалга оширади.
Пул бозорида муомалада пул миқдори ортиқчалиги мавжуд деб фараз 
қиламиз. Табиийки, Марказий банк ортиқча пул массасини камайтиришга 
ҳаракат қилади. Бунинг учун, ўзида мавжуд бўлган ўзининг қимматли 
қоғозларини у очиқ бозордааҳоли ва банкларга таклиф этади, улар эса уни 
харид қила бошлайдилар. Давлат қимматли қоғозларини (сотиш ѐки харид 
қилиш йўли билан) таклифи ошиб борган сари, унга бўлган баҳо пасаяди, ўз 
навбатида, унга бўлган фоиз (яъни, қимматли қоғозларни сотиб олганларга 
фоиз шаклида тўланадиган ҳақ) ошади, бу эса унга бўлган талабни оширади. 
Банклар ва аҳоли қимматли қоғозларни кўпроқ харид қила бошлайди, 
пировард натижада банкларнинг захиралари қисқаради, ўз навбатида, бу ҳол 
пул таклифининг банк мультипликаторига тенг нисбатда қисқаришига, 

---

145 
шунингдек, банк захираси ва пул таклифининг ортишига олиб келади. 
Ўзбекистон Республикаси Марказий Банки ҳам пул кредит сиѐсатини 
юритишда бу воситанинг ролини кескин оширишни мақсад қилиб олган.