Olkashunoslik

2. Toponimik tadqiqotlar tarixi
0 ‘lkamizning qadimgi davr toponimikasini o rganishda yunon, 
rim, xitoy, arab va mahalliy tadqiqotchilaming m a’lumotlari mu­
him sanaladi. Gerodot (eramizdan avvalgi IV asr), Aristotel, Arrian, 
Kursiy Ruf (miloddan avvalgi II asrlar), Klavdiy' Ptolemey (II asr) kabi 
olimlar
Amudan oni - Oks, Sirdaryoni - Yaksart, Zarafshon darvosini 
Politimet, Pomir tog‘ini Komed, Samarqand shahrini Marakanda tai- 
zida ataganlar. Arrian Nautaka - «So‘g ‘diylar 
yen»,
deb e ’tirof etadi. 
Aslida Nautaka shahri so‘g ‘diy tilida «yangi joy» mazmunini beradi. 
Bu viloyat Kitob, Shahrisabz, Yakkabog". G uzor vohalarini o'z ichiga 
olgan. Miloddan avvalgi 138-126-yillari xitoylik sayyoh Chjan Svan 
va Syuan Szan (16 yil davomida) eramizning 629-yillari butun 0 ‘rta
132

---

Osiyoni kezib chiqib ko'plab toponimik atamalami vozma tarzda qayd 
etadi. Bu muailiflar tomonidan ayrim mahalliy atamalaming xitoy tili 
transkripsiyasida aks etganligini ko‘ramiz (masalan, Tyanshan - tyan- 
«osmon», shan - «tog‘»). Aslida uning nomi turkiy tilda Xontangri, 
Tangritog' b o iib , xitoyliklar uni Tyanshan deb atay boshlaydilar. Xitoy 
manbalarida Farg'ona Davan deb atalsa-da. uning etimologik mazmuni 
ochiq-oydin yozilmagan. Ammo ilk o‘rta asrlarga xos Xitoy adabiyotla- 
rida Poxan, Feyxan tarzida ifoda etilgani m aium .
Shu tariqa o'rta asrlarda arab yozuvchilari, geograf va tarixchilari 
M asudiy, Istaxriy, Ibn Battuta, Yoqut Hamaviy, Ibn Hurdodbeh, Ibn 
Havqal, Qazviniy kabi savyoh olimlaming O'rta Osiyo haqida yozgan 
kitoblarida qator toponimlaming aiabcha tianskripsiyada uchrashini 
yoki aynan arabcha o‘zakdan iborat b o igan toponimlaming shakllani- 
shini ko'ramiz. Masalan, Hisor (qo'rg'on), Vobkent, Bobkent («bob» -
darvoza, «kent» - shahar mazmunida yoki Pop, Bob - darvoza tarzida 
uchratamiz). 0 ‘rta asrlarda mahalliy aholining ilmga bo igan rag‘bati 
yanada oshishi tufayli Al-Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino 
kabi ko‘plab yirik qomusiy bilim sohiblari yetishib chiqdi.
Ulardan ayrimlarining asarlari aynan toponimika fanining rivojla- 
nishi uchun muhim manbadir. Jumladan, Ibn Ja’far Narshaxiy (X asr) 
ning «Buxoro tarixi» kitobi shular jumlasidandir. Olim o ‘sha davrlarda 
Buxoro atroflarida mavjud b o igan shaharlami eslash bilan bir qator- 
da ulaming atama tarziga kirish sabablarini ham yoritib beradi. Jum­
ladan, Xamuket - Xamuk katta yer egasi, buxorolik dehqonning nomi 
edi. Aslida buxoroliklar «Xamuk» deb gavhami, kent deb esa shahami 
ataydilar. Demak, Xamuket - gavhar shahar yoki shaharlaming gavhari 
demakdir.