|
Budjetfondinishakllantirishdaikkixiltushunchadanfoydalaniladi:
2) davlat budjetining
daromadlari.
1) budjetga to’lovlar
(soliqlar, ajratmalar,
bojlar va boshqalar);
- 10 -
Davlatbudjetigato’lovlar (soliqlar, ajratmalar, bojlarvaboshqalar), engavvalo,
to’lovchilarningxarajatlaridaniboratbo’lib,
ularningdaromadlaridanchegirilsada,
birvaqtningo’zidaulardavlatbudjetidadavlatningdaromadlarisifatidagavdalanadi.
Ana
shundantaqsimlashmunosabatlarigakirishganishtirokchilar
(tomonlar)
o’rtasidagimanfaatlardaba’zibirfarqlijihatlarvujudgakeladi.
Davlatbudjetningdaromadlarinioshirishdanmanfaatdorbo’lsa,
bunarsa
u
yokibudarajadato’lovchilarning
(yuridikvajismoniyshaxslarning)
manfaatdorliginipasaytiradi.
Davlatbudjetiningdaromadlario’ziningyaxlitligibilanfarqlanadivaularyagonamaqsa
dga — ijtimoiyehtiyojlarniqondirishgaxizmatqiladi.
Budjetdaromadlaridavlatningsub’ektlar
(xo’jaliklarvaaholi)
bilano’zaromunosabatlarininganiqchegaralangan, aniqlanganqisminiifodaetadi. Bu
munosabatlarxilma-xilbo’lishigaqaramasdan,
ularumumiybelgilargaegavaumumlashtirilgan,
abstraktholdaishlabchiqarish
(budjet)
munosabatlariningalohidaelementisifatidamaydongachiqadi.
Budjetdaromadlario’zlariningiqtisodiytabiatigako’raob’yektivbo’lib,
ulardavlatningsub’ektlar (xo’jaliklarvaaholi) bilanbarqaroraloqalariniifodalaydi.
Ularningob’yektivzarurligidavlatningo’zigaxosfunksiyalargaegabo’lganmavjudligi
bilanbelgilanadi.
Davlatbudjetidaromadlariningfarqlanuvchibelgisishundaniboratki,
ulartaqsimlashnatijasi
(budjetgato’lovlar)
vayanadataqsimlashob’ekti
(budjetichidagifondlarnishakllantirishvamoliyalashtirish) sifatidamaydongachiqadi.
Demak,
davlatbudjetiningdaromadlarianiqifodalanganbudjetkategoriyasibo’lib,
ularnishakllantirishvaulardanfoydalanishtaqsimlashningbudjetmexanizmiorqaliama
lgaoshiriladi.
Davlatbudjetiningxarajatlarixuddiuningdaromadlarisingari,
ikkiyoqlamaxaraktergaega.
Birtomondan,
budavlatningxarajatlari,
boshqatomondanesa
—
sub’ektlarningixtiyorigatushadiganqaytarilmaydiganmablag’larbo’lib,
ularningdaromadlarigaaylanadivaulartomonidanturlimaqsadlargamo’ljallangantegi
- 11 -
shlifondlarnishakllantirishdafoydalaniladi.
Ana
shuikkiyoqlamaxarakterdavlatbudjetixarajatlariningyakuniyemas,
balkitaqsimlashjarayonlariningoraliqbosqichiekanligidandalolatberadi.
Bu
yerdabudjetfondlariningegasi
—
davlatvapulmablag’larinioluvchilar
—
sub’ektlaro’rtasidayangitaqsimlashmunosabatlaripaydobo’ladi. Daromadlarsingari,
davlatbudjetiningxarajatlari
ham
ob’yektiviqtisodiykategoriyadir.
U
kategoriyasifatidabudjetlitaqsimlashmunosabatlariningma’lumbiryakuniyqisminiab
straktholdaumumlashtiradi.
Ularningmoddiylashuvibudjetdansub’ektlargapulmablag’lariningteskarioqimibilan
xarakterlanadi.
Shundayqilib,
davlatbudjetiningiqtisodiymazmunidegandaumumdavlatpulfondinishakllantirish,
mablag’larnibudjetlarichidataqsimlashvasub’ektlarnibudjetdanmoliyalashtirishnatij
asidavujudgakeladigan,
o’zarobog’langantaqsimlashmunosabatlariningbutunkompleksitushuniladi.
.
Davlatbudjetiko’psonlivabo’lingantaqsimlashaktlariningmajmuiorqaliyalpiichkima
hsulotharakatiningasosiyyo’nalishlaridanamoyonbo’ladi.
Aynanbudjetiste’molvajamg’arishfondlariningshakllanishida,
iste’molfondiningqismlargaajralishiga,
sofdaromadningdavlatvasub’ektlaro’rtasidabo’linishigahalqiluvchita’sirko’rsatadi.
Mamlakatningasosiymoliyaviyrejasiko’rinishidaqonuniyrasmiylashtirilgan,
davlatpulfondlariniyaratishvaulardanfoydalanishborasidagiiqtisodiymunosabatlarm
ajmuigadavlatbudjetideyiladi.
1) taqsimlash;
Davlat byudjeti
ikki xil
funksiyani
2) nazorat.
- 12 -
Davlatbudjetiningtaqsimlashfunksiyasiorqaliuningmohiyatinamoyonbo’ladi.
Bu
davlatbudjetitomonidanamalgaoshirilayotgantaqsimlashmunosabatlariningmazmun
idayaqqolko’rinadi.
Davlatbudjetiorqaliamalgaoshiriladigantaqsimlashbujarayonningikkinchi
(oraliq)
bosqichidir;
Shuninguchun
ham
davlatbudjetiningtaqsimlashfunksiyasio’zigaxosbo’lganxususiyatgaegabo’lib,
undantaqsimlanganyalpiichkimahsulotniqaytataqsimlashdafoydalaniladi.
Agar
taqsimlashningbirinchibosqichidabudjetmablag’larimilliydaromaddadavlatningulus
hisifatidamaydongachiqsa,
uningikkinchibosqichidaesaanashuulushqismlargabo’linadivako’psonlikanallarorqa
liturlitadbirlarnimoliyalashtirishgavafondlarnishakllantirishgayo’naltiriladi. Davlat
budjeti bilan iqtisodiyot va ijtimoiy sohaning barcha bo’linmalari bevosita yoki
bilvosita bog’langandir.
Davlat budjetining nazorat funksiyasi ham o’ziga xos xususiyatlarga ega.
Birinchi xususiyat umumiylik, universallik. Bu milliy iqtisodiyotni tezkor
boshqarishda davlat budjetining nazorat funksiyasidan keng foydalanish uchun
sharoit yaratadi.
Davlat budjetining nazorat funksiyasiga tegishli bo’lgan ikkinchi xarakterli
xususiyat moliyaviy munosabatlarning alohida sohasi sifatida davlat budjetining
yuqori darajada markazlashtirilganligidan kelib chiqadi. Markazlashtirilganlik har
doim yuqori organlar oldida quyi organlarning hisobot berib turishini, ma’lum
ketma-ketlikda bo’ysunishning tizimliligini anglatadi. Bu esa, o’z navbatida,
yuqoridan quyigacha davlat moliyaviy nazoratini tashkil etishga shart-sharoit
yaratib beradi.
Kuchli majburiylik, imperativlik davlat budjetining nazorat funksiyasiga
tegishli bo’lgan uchinchi xususiyatdir. Budjet davlatniki bo’lganligi uchun uning
nazorat funksiyasi milliy iqtisodiyotni boshqarish vositalaridan biri hisoblanadi.
Davlat budjetining nazorat funksiyasi:
1) davlat budjetining daromadlarini oshirish uchun pul mablag’larini jalb
- 13 -
qilish;
2) mablag’larni sarflashning qonuniyligini ta’minlash;
3) budjet mexanizmi orqali ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishni
ko’zda tutadi.
Sub’ektlar faoliyatini moliyaviy resurslar bilan ta’minlashda davlat
budjetining tartibga soluvchi roli quyidagi ko’rinishda bo’lishi mumkin:
2
- moliyaviy resurslarga bo’lgan yangbi talabni kelgusi budjet yilida
budjetning xarajatlari tarkibiga kiritish;
- moliyaviy resurslarga bo’lgan qo’shimcha ehtiyojni mavjud budjet
resurslarini manyovr qilish, ya’ni budjet kreditlarini bir ob’ektdanikkinchisiga
o’tkazish yo’li bilan qondirish. Bunday imkoniyatning mavjudligi amaliyotda
ayrim sub’ektlarning o’zlariga taqdim etilgan moliyaviy resurslarni to’liq
o’zlashtirishning uddasidan chiqa olmasligi bilan izohlanadi;
- qo’shimcha ehtiyojni hukumatning zaxira fondlari hisobidan qoplash va
boshqalar.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
