O’. Asqarova, Z. Qoraboeva, M. Samidjonova maktabgacha ta`lim metodologiyasi

Ilmiy tadqiqot ob’ekti va uning modelini tanlash
Tadqiqot ob’ektini tanlash bevosita muammoning qo‘yilishi (maqsadi) bilan 
uzviy 
bog‘liq. Ilmiy tadqiqotlarning uzluksizligi va vaqt bo‘yicha 
chegaralanganligi uchun, tadqiqot ob’ekti ko‘pchilik hollarda, tadqiqotchiga 
fanning 
ushbu 
tarmog‘ini rivojlanishining o‘tmishi bo‘yicha beriladi.
Tadqiqotning aniq bir muddatda va mos chegaralarida bajarilishi zarurligi hech 
kimga sir emas, chunki tadqiqot ob’ekti muammo qo‘yilishiga qarab vaqt nuqtai 
nazardan ham, ko‘rsatkichlar fazosi nuqtai nazardan chegaralanadi, ya’ni 
ko‘rsatkichlarning aniqlanish va o‘zgarish sohalari belgilab olinadi. 
Modelni tanlash ham tadqiqot ob’ektiga mos holda olib boriladi. Bunda 
og‘zaki, ya’ni so‘zlar (fikrlar) orqali ifodalangan 
modellarga 
asoslangan fanlar 
mavjud bo‘lsada, tadqiqot ob’ektini, tabiiy tillarning so‘zlari orqali ifodalovchi bu 
model turli ilmiy-texnik tadqiqotlarda faqat boshlang‘ich bosqichlarida yordamchi 
vosita sifatida foydalaniladi. Ijtimoiy-gumanitar fanlarda esa bu model turining 
ahamiyati ancha yuqoriroq bo‘ladi, chunki bularda soniy ma’lumotlardan tashqariy 
sifatiy ma’lumotlar o‘rni ko‘proq ahamiyat kasb etadi.Shunga o‘xshash chegarali 
shartlar grafik modellash
 
jarayoniga ham tegishli. Bular ayniqsa, ma’lum 
ko‘rinishdagi va o‘lchamdagi rasmlar, sxemalar, shakllar, grafiklar va ularning 
turli masshtablardagi ko‘rinishlarini tayyorlashda yaqqol seziladi. Ammo, ba’zi bir 
tadqiqot sohalarida analitik modellarga yaqinlashtirlgan grafik modellarni yaratish 
mumkin. Masalan, geometriya fandagi turli qonuniy egri chiziqpar va sirtlar yoki 
muntazam ko‘pyoqpar yoki graflar nazariyasi va h.k. 
Matematik model. 
Buning ta’rifi mazkur qo‘llanmaning 6.1-qismida beriladi. 
Bu turdagi model ilmiy-texnik tadqiqotlar yechimlarini topishda muhim rol 
o‘ynaydi. 
Fizikaviy model
-ushbu ko‘rinishdagi modellar ashyoviy ko‘rinishda 
bo‘ladi va ular ma’lum qonuniyat (mezon, qoida va shu kabilar) asosidagi vositalar 
majmuasidan iborat bo‘ladi, ya’ni u ma’lum darajada (muammo maqsadi va 
yechimini qanoatlantiradigan darajada)gi qurilma yoki qurilmalar majmuasidan 
iborat bo‘ladi. Ular asosan quyidagi holatlarda bo‘ladi: ob’ekt bilan tabiatan bir 
bo‘lgan kichraytirilgan (k o‘lchamli) yoki ixchamlashtirilgan masshtabdagi model; 

---

63 
-boshqa tabiatga ega bo‘lgan model (dastgohning laboratoriya maketi, o‘lchov 
- zanjirli mexanik qurilma bilan almashtirish maketi;
- mashina yoki mexanizmning harakatdaga kichik o‘lchamli (laboratoriya 
uchun) maketi; 
-jarayon va hodisalar faoliyati kechishini ifodalovchi 
kompyuterli maketlar va shu kabilar. 
Deyarli har qanday matematik (analitik) yoki fizikaviy modelni kompyuterlar 
yordamida raqamli shaklda (dasturlar asosida) amalga oshirish mumkin. Bunda 
matematik model yoki kompyuterda modellashtirish hosil bo‘ladi.