Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

Metall pullar.
 
Kishilar o‘rtasida ayirboshlash jarayonlarining 
tezlashuvi va mehnat taqsimotining chuqurlashuvi ayirboshlash hajmi-
ning ortishiga olib keldi. Iqtisodiy munosabatlarning takomillashuvi 
natijasida kishilar metalni kashf etdilar, undan turli xil mehnat 
qurollarini yasab kundalik hayotda foydalandilar. Shu bilan birga, 
ushbu mehnat qurollari to‘lov vositasi vazifasini ham bajardi. Keyin-
chalik esa metalldan tanga pullarni zarb qilish yo‘lga qo‘yildi. Bu-
larning barchasi ayirboshlash munosabatlari jarayonida foydalanib 
kelinayotgan natural pul shakllarini metall pul shakliga o‘tishiga zamin 
tayyorladi. 
Metalldan yasalgan mehnat qurollarining to‘lov vositasi sifatida 
foydalanganligining xususiyati shunda ediki, kishilar metaldan 
tayyorlangan bolta va shunga o‘xshash narsalardan to‘lov vositasi 
sifatida foydalangan bo‘lsada, ular boshqa maqsadda, ya’ni kundalik 
hayotda foydalanish uchun yaratilgan edi. Masalan, kishilar metaldan 
yasalgan boltadan ayirboshlash vositasi sifatida keng foydalangan, 
lekin u to‘lov vositasini bajaradigan tanga ko‘rinishiga ega bo‘lmagan. 
Odamlar stixiyali ravishda metalldan yasalgan boltani to‘lov vositasi 
o‘rnida foydalanishgan.
Pulning natural ko‘rinishidan metall tanga shakliga o‘tishi, 
yuqorida ta’kidlanganlardan tashqari quyidagi omillar muhim ahamiyat 
kasb etgan.
1. Kishilar metallarga turli shaklda ishlov berishni kashf etilishi. 
Ta’kidlaganimizdek, bolta va shunga o‘xshash temir qurollardan pul 
vositasi sifatida foydalanilgan, lekin ularni puldan foydalanishning 
metall davri deb yurita olmaymiz. Chunki, ushbu mehnat qurollarining 
funksiyalari boshqa bo‘lgan. Kishilar metalni kashf qilganlaridan keyin 
oradan juda ko‘p davrlar o‘tishi bilan unga ishlov berish yo‘llarini 
o‘rgandilar. Bu o‘z – o‘zidan metall tangalarni zarb etishga turtki 
bo‘ldi.
2. Davlatchilikning paydo bo‘lishi. 
Metall kashf etilib, 
odamlarga unga ishlov berish yo‘llari ma’lum bo‘lgandan so‘ng, 
ma’lum hudud va qabilalar alohida kishilarning hukmronligi, xonligi 
va qirolligi ostida boshqarila boshlandi. Bu o‘z o‘zidan o‘sha davrning 
hukmroni, xoni yoki qirolining maqeini oshirish, o‘zining chegaralarini 
mustahkamlash va qonunlarini yuritish zaruriyatini keltirib chiqardi. 
Bularning barchasi turli tasvirlar va yozuvlar tushirilgan tangalarni 
zarb etishga asos bo‘ldi.

---

30 
3. Kishilar o‘rtasida tovar ayirboshlash hajmining ortib borishi 
natijasida ushbu jarayonning murakkablashuvi
. Masalan, dehqon bir 
qop bug‘doyni bitta boltaga ayirboshlashi uchun temirchi kosibning 
xohishi dehqonning xohishiga mos kelishi lozim. Ya’ni mazkur 
holatda, temirchining bir qop bug‘doyga ehtiyoji bo‘lishi kerak. Biroq, 
temirchiga bir qop bug‘doy emas, balki bitta qo‘y kerak bo‘lsa, u holda 
dehqon bug‘doyni qo‘yga almashtirishi, so‘ngra qo‘yni temirchiga olib 
kelib bitta boltaga almashishi zarur bo‘lar edi. Ko‘rinib turibdiki, 
kishilar o‘rtasida mehnat taqsimotining chuqurlashuvi va ayirboshlash 
hajmining ortishi natural pullarni to‘lov vositasi sifatidagi vazifasini 
amalga oshirish imkoniyatlarini chegaralab qo‘ydi. 
4. Natural shakldagi pullarni saqlash va olib yurishning 
qiyinligi. 
Alabatta, o‘sha paytlarda pulning vazifasini bajargan bolta 
yoki boshqa mehnat qurollarini saqlash qiyin bo‘lmagan bo‘lsada, lekin 
ularni olib yurish va xavfsizligini ta’minlash odamlarga turli 
noqulayliklarni keltirib chiqargan. Pulning vazifasini bajargan 
bug‘doy, jun, qo‘y yoki boshqa shunga o‘xshash narsalar esa vaqt 
o‘tishi bilan buzilgan, o‘zining dastlabki xususiyatini yo‘qotgan. Shu 
bilan birga, ularni olib yurish, ayniqsa saqlash ham odamlarga 
qo‘shimcha tashvish keltira boshlagan. 
Bularning barchasi natural pullar o‘rniga metall pullarni 
muomalaga to‘lov vositasi sifatida kirib kelishiga zamin yaratdi.
Dastlab metall tangalar qora rangli temirlardan slitka 
ko‘rinishida 
tayyorlangan 
bo‘lsa, 
keyinchalik 
to‘rtburchak, 
uchburchak, yumaloq ko‘rinishdagi tanga shaklini olgan. 
3-rasm. 
Vaqt o‘tishi bilan temir tangalar o‘rnini bronza, kumush va oltin 
egalladi, 3-rasmga qarang. Temir metallardan yasalgan tanga to‘lov 
vositasini bajarganda ularning baho masshtabini tanganing og‘irligi 

---

31 
bilan aniqlangan. Keyinchalik bronza, mis va oltin tangalar to‘lov vo-
sitasini bajarganda esa baho masshtabi qimmatbaho metallarning 
nafaqat og‘irligi, balki ularning xossalari orqali ham aniqlanadigan 
bo‘ldi.
Muomalada metall tangalar, ayniqsa oltin tangalar pulning 
vazifasini bajarganda iqtisodiyotda pul muomalasini tartibga solishga 
ehtiyoj bo‘lmaydi. Chunki, qimmatbaho metallar haqiqiy qiymatga ega 
bo‘lgan asl pul hisoblanib, uning hajmi tovar massasasiga nisbatan 
avtomatik tarzda tartibga solinib boriladi. Ya’ni, agar iqtisodiyotda 
tovar massasi oltin massasi (qiymati)ga nisbatan kam bo‘lsa muo-
maladagi ortiqcha oltin tangalar boylik sifatida xazinaga joylashtiriladi. 
Agar, aksincha, muomalada oltin tangalar massasi tovar massasiga 
nisbatan kam bo‘lsa boylik sifatida xazinaga joylashtirilgan mablag‘lar 
muomalaga chiqarish orqali o‘zaro muvozanat ta’minlanadi.