Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

 
 
 

---

295 
 
 
 
XVII BOB. NOBANK MOLIYA-KREDIT MUASSASALARI 
 
17.1. Nobank kredit tashkilotlari va ularni tashkil etish 
 
Nobank kredit tashkilotlari deganda tor doirada ixtisoslashgan va 
alohida bank operatsiyalarini amalga oshirish huquqi bo‘lgan kredit 
tashkiloti tushuniladi. Nobank kredit tashkilotlari har qanday bank 
operatsiyasini amalga oshira olmaydi. Xususan: 

yuridik va jismoniy shaxslariga hisob-kitob xizmatlarini 
ko‘rsatish va pul o‘tkazmalarini amalga oshirish; 

hisob –raqam ochish va yuritish 

vakillik hisob varaqlarini ochish va pul mablag‘larini o‘z 
nomiga joylashtirish va boshqa shu kabi operatsiyalar shular 
jumlasidandir.
Nobank kredit tashkilotlarining vujudga kelishining asosiy sabab-
laridan biri tez va kichik miqdordagi kreditlarni berish, nisbatan yuqori 
foiz to‘lovlarni to‘lash hisoblanadi. Chunki, tijorat banklari kredit 
summasi qancha bo‘lishidan qat’iy nazar barchasiga bir xil talabni 
qo‘yadi va bunga ko‘pchilik hollarda ma’lum kun talab etiladi.
Xalqaro amalyotda nobank kredit tashkilotlariga: 

kredit uyushmalari; 

mikrokredit tashkilotlari; 

lombardlar; 

lizing kompaniyalari; 

faktoring kompaniyalari kiradi. 
Lizing kompaniyalari bahosi yuqori va muddatli foydalaniladigan 
tovarlarni to‘la qiymatda sotib olib ularni lizingga beradi: 
a)
moliyaviy lizing; 
b)
operativ lizing. 
Nobank kredit tashkilotlari faoliyatidagi quyidagi xos xusu-
siyatlariga ega. Nobank kredit tashkilotlari faqat alohida olingan bank 
operatsiyalarini amalga oshiradi. 
Nobank kredit tashkilotlari faoliyati tor doirada ixtisoslashgan 
bo‘ladi. Bu ularni raqobatbardoshligini ta’minlash imkoniyatini beradi.

---

296 
Nobank kredit tashkilotlari faoliyati Markaziy bank tomonidan 
Tijorat banklari faoliyati kabi qattiq nazorat qilinmaydi. Nobank kredit 
tashkilotlarining resurs bazasi quyidagi manbalardan tashkil topadi: 

ustav kapitali; 

boshqa tashkilotlarga berilgan moliyaviy yordam; 

o‘z a’zolaridan jalb qilingan pul mablag‘lari; 

tijorat banklarining kreditlari; 

sof foyda; 

foyda hisobidan shakllantirilgan zaxiralar; 

o‘tgan yillarning taqsimlanmagan foydasi. 
O‘zbekiston Respublikasida faktoring kompaniyalari mavjud 
emas. Faktoring operatsiyalarini tijorat banklari bajaradi. Ammo ular 
tovar hujjatlarini regress huquqi bilan sotib olishi mumkin emas.
Lizing kompaniyalari uzoq muddatli kreditlar bozorida tijorat 
banklari bilan raqobat qila oladilar. Ular bahosi yuqori va uzoq muddat 
foydalaniladigan tovarlarni uzoq muddatli ijaraga beradilar. Lizing 
shartnomalarining o‘rtacha muddati 3-5 yilni tashkil qiladi. Ammo 
lizing kompaniyalarining zaif jihati bo‘lib ularda resurslar yetishmaydi. 
Ular faoliyatini asosan o‘z mablag‘lari hisobidan moliyalashtirishga 
majburdirlar. Shu sababli ular tijorat banklarining uzoq muddatli 
kreditlarini keng ko‘lamda jalb qiladilar.
O‘zbekiston Respupblikasida lizing operatsiyasi bilan tijorat 
banklari va lizing kompaniyalari shug‘illanadi. Asosiy muammo shun-
daki, to lizing obyekti lizing-oluvchi tomonidan qabul qilib olinma-
gunga qadar tijorat banklari lizing kreditiga foiz hisoblay olmaydi.
Kliring uylari (palatalari) nobank kredit tashkiloti hisoblanadi va 
ular chek va hosilaviy qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha o‘zaro hisob-kitob-
larni amalga oshiradi. Kliring palatasi har bir ishtirokchiga bankda hisob 
ochadi. Bu hisoblar mazmuniga ko‘ra aktiv-passiv hisoblar hisoblanadi, 
ya’ni bu schyotlar debit yoki kredit qoldiqqa ega bo‘lishi mumkin. 
Ko‘pchilik mamlakatlarda nobank kredit tashkilotlari faoliyati 
Markaziy bank tomonidan tartibga solinadi va nazorat qilinadi. Ammo 
Angliya, Germaniya, Lyuksenburg kabi mamlakarlarda ular nazorat 
funksiyasiga ega emas. Shu sababli ushbu mamlakatlarda nobank 
kredit tashkilotlarining faoliyati moliya bozorining regulyatori tomo-
nidan nazorat qilinadi. Nazorat jarayonida nobank kredit tashkilot-
larining ustav kapitalining minimal miqdoriga nisbatan talablar 
qo‘yiladi. 

---

297