O’zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

 
VATANPARVAR SHAXSNING O’ZINI-O’ZI ANGLASH 
XUSUSIYATLARI
30
 
Shaxsning o’z-o’ziga munosabati, ichki nutqi, bazi adabiyotlarda ichki dialog 
termini sifatida qo’llaniladi. Shaxsning o’z-o’ziga munosabati ontogenetik rivojlanish 
bosqichlari davrlarida psixofiziologik tuzilma shaklida dinamik faollikda tarkib topib, 
takomillashib o’ziga xos xarakter kasb etib boradi. Har bir davrning anatomik, 
fiziologik, psixologik rivojlanish bosqichlari bo’lgani kabi shaxs psixikasi 
komponentlarining ham davriy rivojlanish qonuniyatlari mavjud. “Kognitiv 
psixologiya”da 1983 yil “Jerre Foder” kognitiv arxitektura tushunchasi haqida yangi 
yondoshuvni “Modulyarlik kontseptsiyasi” deb atadi: psixika universal instrument 
sifatida “Shvetsar ofitser pichog’i”ni eslatadi. U ko’plab maxsus qurilmalardan 
iboratligi uchun komponent hisoblanadi [1, 17-b]. Har bitta komponent o’zining 
maxsus vazifasini amalga oshirishga mo’ljallangan. Agarda “Shaxsning o’z-o’ziga 
munosabati “Men” kontseptsiyasining tarkibiy qismi sifatida deb olsak, demak 
shaxsning aynan ushbu psixologik bo’g’ini, yani vatanparvar shaxsning o’z-o’ziga 
munosabati psixologik komponent sifatida o’rganilishi va tadqiq qilinishi lozim. 
Shaxsning o’z-o’ziga munosabati “Men” kontseptsiyasi tarkibiy qismi bo’lsa-da, 
biroq uning o’zi ham tarkibiy tuzilmani tashkil etadi va ontogenetik rivojlanishning 
davriy bosqichlarida turlicha o’ziga xos ravishda namoyon bo’ladi, shaxsning o’z-
o’ziga munosabati ontogenetik davrlarning barchasini o’zida birlashtiradi. 
Vatanparvar shaxsning o’z-o’ziga munosabatining tarkibiy qismlaridan xoli, asosiy 
ikki sohasini alohida ajratish mumkin. 
1.
O’z-o’ziga munosabatning uzluksiz sohasi; 
2.
O’z-o’ziga munosabatning rivojlantiruvchi dinamik sohasi. 
30
Arifjanova Yulduz Jasur qizi
 – O’zbekiston milliy universiteti
 

---

114 
Vatanparvar shaxsning psixologik komponentlari asosiy ikki sohasi uning 
makonda, zamonda, vaziyatda, holatda individual tipologik kelib chiqishiga muvofiq 
ravishda ishtirok etadi. Mazkur yondashuvning ushbu ikki sohasi shaxsning tipologik 
xususiyatlari bilan bog’liqligi muammoli vaziyatni vujudga keltiradi. Chunki har bir 
individ, shaxs biri ikkinchisini takrorlamaydigan fenomen, jumboq sifatida 
qolaveradi. Bu esa psixologiyada doimiy ilmiy yondashuvlar ketma-ketligini vujudga 
keltiruvchi asosiy omildir. Biroq mazkur vaziyat shaxs tarkibiy tuzilmasini tadqiq 
etishda cheklovlarni belgilamaydi. 
Aynan psixologiya sohasining tadqiqot ob’ekti turlicha xarakter xususiyatga 
ega inson bo’lgani kabi fanda yondashuv ham turli mutaxassislar tomonidan turlicha 
idrok etiladi [2, 117-b]. Boshqa tabiiy va aniq fanlardan holi psixologiya sohasida 
tadqiqotchi izlanuvchi, ilmiy xodim yangicha qarash, yangicha yondoshuvni 
shakllantirishda empirik xulosalarga asoslanadi, chunki psixologiya fani ob’ekti 
shaxsning o’zi bo’lishi, bu tadqiqotchi shaxsning materialistik yondashuvida 
cheklovlarni belgilashi ehtimoli mavjud, aksincha empirik faktorlar qanchalik ustuvor 
ahamiyatga ega bo’lsa, farazning mazmun-mohiyati yangilik sifatida shunchalik keng 
qamrovga ega. Vatanparvar shaxsning o’z-o’ziga munosabati shaxslararo ob’ekt 
emas, aksincha ob’ektlararo sub’ektdir, o’z-o’ziga munosabat turli insonlarda turlicha 
kechadi, muammoning ayni shu sohasi ko’proq tadqiq qilinishi lozim. 
Demak, vatanparvar shaxsning o’z-o’ziga munosabatida uning fiziologiyasi, 
individual tipologik xususiyatlari, temperamenti ham tadqiq doirasida bo’lishi kerak. 
Shaxsning daslabki individual namoyon bo’ladigan belgilarining asl mohiyati 
o’rganilsa, malumki, muammoning ko’lami irsiy belgilarga tutashadi. Hozirgi zamon 
nuqtai nazari bilan aytganda, sog’lom onadan sog’lom bola tug’iladi. Shaxsni doim 
biologik, fiziologik, psixologik takomillashib boruvchi ruhan to’liqsiz makro va 
mikro biologik tabiiy qurilma deb olsak, demakki, takomillashuv jarayonining ham 
psixospektor boshlang’ich nuqtasi va kulminatsion yakuniy nuqtasi mavjud. Shaxs 
takomillashuvi jarayonining ishga tushishi ichki regulyatsiyasi rivojlanish 
dinamikasiga ta’sir etuvchi dastlabki faktor bu psixogenetik irsiy belgilardir [3, 127-
b]. Irsiy belgilar nasldan naslga beriluvchi tabiiy tanlanish natijasida bosh miya katta 

---

115 
yarimsharlar po’stlog’i ostida psixokompleks markazlarning psixofiziologik izlari, 
belgilarning tutilib qolishi va irsiylanish jarayonida faol ishtirok etishi deyish 
mumkin. 
Ma’lumki, endigina tuxumdan ochib chiqqan qushning bolasi birdaniga qanot 
yozib ucholmaydi, uning qanot yozib uchishi uchun 20 kun yoki undan ko’proq vaqt 
kerak bo’ladi, bu jarayonda polaponning shunchaki qanotlari o’sib chiqishi 
uchungina vaqt kerak xolos, muammoning mohiyati esa o’sha uchar qanotlarning 
shakllanishiga necha milliard yillar kerak bo’lgan, degan savol bilan ochiladi va 
barchani birdek qiziqtiradi. Agar holatni boshqacharoq tarzga o’zgartirsak, ya’ni unga 
monand insonlarning ongu tafakkuri misolida ko’rib chiqsak, savollar murakkab tus 
oladi. Demak, shaxs azaliy to’liq bo’lmagan to’liqsiz mavjudod, uning to’liq shaxsga 
aylanishi uchun muqarrar vaqt belgilangan bo’lib, qisqa fursat ichida va asrlar osha 
cheksiz kutilmalar ketma-ketligi hamohangligida takomillashib boraveradi. 
Modomiki shunday ekan aytish lozimki, insoniyat ongu tafakkurining aniq 
belgilangan chegarasi mavjud emas, biroq turlicha qarashlar, beo’xshov xatti-
harakatlari, jabhalari mavjud. Xulosa shuki, vatanparvar shaxsning o’z-o’ziga 
munosabatini tadqiq etishda uning qanaqa yo’sinda ekanligiga emas, rivojlanib tarkib 
topishi, o’sish sur’ati va takomillashib borishi bilan bog’liq davriy qonuniyatlari 
hamda printsiplariga ko’proq diqqatni jamlash kerak.