Samarqand: Samdu nashri, 2020 y. 460 b

 
4. Asosiy innovatsiyalar va texnologik buyurtmalar 
Texnologik buyurtmalarning izchil o‘zgarishi asosida 
asosiy innovatsiyalar yotadi. Vaqtning har bir lahzasida 
texnologiyalarning jami ijtimoiy takror ishlab chiqarish siklini 
umumlashtiruvchi 
texnologik 
tuzilmalar 
bilan 
ifodalanishi 
mumkin. Ularning har biri o‘ziga xos xususiyatni anglatadi, 
ma’lum bir buyurtma texnologiyalarining ishlash usuli yangi 
sifatni yaratadi, barqaror texnologiya, unda xarakterli prinsip 
ustunlik qiladi. Iqtisodiyot fanida ko‘plab tadqiqotchilar tomonidan 
tasdiqlangan tasnif ishlab chiqilgan bo‘lib, u beshta ishlaydigan 
texnologik 
buyurtmalarni, 
shuningdek, 
paydo 
bo‘layotgan 
istiqbolli oltita tartibni o‘z ichiga oladi. 
1-tartib - mexanik tizimlar; 
2-tartib - bug‘ ishlatadigan texnologiyalar; 
3-tartib 
- 
elektr 
energiyasidan 
foydalanadigan 
texnologiyalar; 
4-tartib - avtomatlashtirish va kimyoviylashtirishga 
asoslangan texnologiyalar; 
5-tartib 
- 
biotexnologiya, 
kompyuterlashtirish 
va 
elektronlashtirish; 
6-tartib - nanotexnologiya, gen injeneriyasi, multimedia 
interaktiv axborot tizimlari. 

---

22 
Ilmiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bugungi kunda 
dunyoda hukmron tartib 50-60-yillardagi ajralmas qayta tiklanish 
tizimida shakllana boshladi. O‘tgan asrning 70-yillaridagi tarkibiy 
inqirozdan keyin rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiy o‘sishning 
texnologik asoslari yaratildi. 
Ushbu (beshinchi) texnologik birlashishlarning aniqlovchi 
tarkibiy qismlari mikroelektronika, dasturiy ta’minot, hisoblash 
texnologiyalari va axborotni qayta ishlash, ishlab chiqarish va 
boshqarish jarayonlarini avtomatlashtirish, kosmik hamda optik 
tolali aloqa yutuqlari hisoblanadi. XXI asrning ikkinchi o‘n 
yilligida ushbu texnologik tartib ijobiy iqtisodiy ta’siri uchun vaqt 
chegarasi deb ataldi. Shundan so‘ng eng yangi texnologik 
tartibning ustunligi bashorat qilindi (uning shakllanishi allaqachon 
boshlangan), bu genetik muhandislik, sun’iy intellekt tizimlari, 
global axborot tarmoqlari, yuqori tezlik va samaradorlikning 
integral transport tizimlari kabi xususiyatlar bilan tavsiflanadi 
[5.4]. 
Ushbu tasnifdagi buyurtmalarni taqsimlash davrlari ketma-
ket keltirilgan bo‘lsa-da, aslida ular birlashtirilgan va bir-biriga 
qo‘shnidir. Buni alohida iqtisodiy sub’ektlarda ham, nafaqat 
konveyer liniyalari, balki robotlar va shaxsiy kompyuterlar bilan 
jihozlangan zamonaviy avtomobil zavodlarida ham, butun milliy 
iqtisodiyot misolida ham, kuzatish mumkin. O‘zbekiston uchun 
texnologik xilma-xillikning o‘ziga xos hodisasi xarakterlidir, 
chunki eskirgan texnologiyalar 2 va 3-darajali texnologiyalar 4 va 
5-darajadagi ilg‘or texnologiyalar bilan birlashtirilsa, bu texnologik 
nomutanosiblikning ko‘payishiga olib keladi va mamlakat 
iqtisodiyotining rivojlanish sur’atlariga salbiy ta’sir qiladi. 
Ijtimoiy rivojlanishni boshqarishning asosiy vazifasi yangi 
texnologik tartibdagi texnologiyalarni kengaytirilgan takror ishlab 
chiqarish uchun sharoit yaratishdir. Shu sababli, texnologik tuzilish 
miqyosining “o‘sish nuqtalari”ni hisobga olgan holda, asosiy 
muammolarni hal qilishda shunchaki resurslarning konsentratsiyasi 
unchalik istiqbolli emas. Turmush tarzini rivojlantirish ajralmas 
texnologik tizimning ichki muvozanati bilan tavsiflanishi, uning 

---

23 
samaradorligini ta’minlashi kerak. “Muvozanat holati” o‘zaro ta’sir 
qiluvchi 
texnologiyalarning 
barcha 
jihatlari 
va 
ularning 
elementlarini, shu jumladan yangi ishchi va yangi ijtimoiy 
mehnatni tashkil qilishni o‘z ichiga oladi. Shu sababli ham 
markaziy aloqasi yangi bo‘lgan texnologiyalarning tashkiliy va 
iqtisodiy tuzilmalarni ajratmasdan ko‘rib chiqish kerak. Bu esa o‘z 
navbatida, faqat innovatsion turdagi yangi iqtisodiy tuzilmalarni 
shakllantirish (yoki mavjudligini o‘zgartirish) asosida amalga 
oshiriladi. 
Rivojlanishni ehtimoliy o‘zgarishlarning murakkab noaniq 
jarayoni sifatida aks ettirish har bir “individual” texnologiyaning 
rivojlanishini yangicha talqin qilishga imkon beradi, uning 
harakatini texnologiyalar harakatining logistik S shaklidagi 
qaramligi shaklida taqdim etadi. Ko‘rib chiqilayotgan muntazamlik 
o‘zaro bog‘liq bo‘lgan ikkita tushunchaning xususiyatlarini o‘z 
ichiga oladi: birinchidan, logistik S shaklidagi egri chiziqning o‘zi 
va ikkinchidan, “texnologik bo‘shliqlar (chegaralar)” tushunchasi 
[5.15]. 
Logistik S-egri yordamida diffuziya 
(lot. diffusio 
— singish, 
tarqalish)
va texnologiyani siljish jarayonlarini namoyish etish 
mumkin. Logistik egri chiziq bo‘ylab harakatlanish har qanday 
asosiy parametr yoki ajralmas kompleks ko‘rsatkich bilan 
baholanadigan texnologiya samaradorligini izchil oshirilishini 
anglatadi. Yaratilgan mahsulotlarning samaradorligi va iste’mol 
xususiyatlarining eng yaxshi ko‘rsatkichlariga ega bo‘lgan bir 
logistik egri chiziqdan boshqasiga o‘tish, bir texnologiya avlodidan 
boshqasiga o‘tishni anglatadi. Shu bilan birga, yangi avlod asosiy 
ko‘rsatkichlarining aksariyati oldingi avlod texnologiyasiga 
qaraganda yaxshiroq qadriyatlarga ega. 
Logistik egri chiziqlar bo‘ylab texnologiyalar harakati 
orqali rivojlanishni aks ettirish quyidagi qarama-qarshilikni hal 
qilishga imkon beradi. Bir tomondan, taraqqiyot kümülatif 
(birikuvchan, to‘plangan) jarayondir (bugungi kunda erishilgan 
narsa kelajakdagi yutuqlarning asosiga aylanadi), boshqa 
tomondan, texnologiyalarni o‘z vaqtida rivojlanishi o‘zining ichki 

---

24 
mantig‘iga ega. Texnologiyalarning rivojlanishi bir avlod 
texnologiyasini modernizatsiyalashga mos keladigan va ob’ektning 
ichki mantig‘iga bog‘liq bo‘lgan S shaklidagi egri chiziq bo‘ylab 
harakatlanadi. Kümülatif tabiiy to‘plangan bilim va tajriba 
hajmidan kelib chiqqan holda yangi egri chiziqlar, ya’ni yangi 
avlod texnologiyalari paydo bo‘lishi bilan amalga oshiriladi. 
Ko‘pgina 
innovatsiyalar 
rivojlanishning 
umumiy 
yo‘nalishini belgilaydigan fundamental, asosiy innovatsiya 
tomonidan qo‘yilgan potensialni bosqichma-bosqich amalga 
oshirayotganligi sababli, mumkin bo‘lgan o‘zgarishlarni apriori 
(tajribadan oldin va undan mustaqil ravishda olingan bilim, ya’ni 
oldindan ma’lum bo‘lgan bilim)ni aniqlash imkoniyati mavjud. 
Ularni 
muvaffaqiyatli 
amalga 
oshirish 
ehtimoli 
ushbu 
ma’lumotlarning 
boshqarish 
harakatlarini 
yaratish 
mexanizmlaridan foydalanish imkoniyatlarini beradi. Funksional 
xususiyatlarning 
rivojlanishidagi 
ma’lum 
S 
shaklidagi 
bog‘liqliklarga 
asoslanib, 
hatto 
o‘zgarishlar 
“texnologik 
chegara”ga yaqinlashayotgan bo‘lsa ham [5.4] va undan keyingi 
texnologik yechim noma’lum bo‘lsa ham, ma’lum bir vaqtda 
tegishli ko‘rsatkichlar bo‘yicha ma’lum bir texnologik darajaga 
erishishni adolatli ravishda ob’ektiv ravishda taxmin qilish 
mumkin. 
Boshqarish uchun bunday muhim nuqta - bu har bir 
texnologiyaning rivojlanish chegarasining S shaklidagi egri 
chiziqlarining mavjudligidir. Unga yaqinligi (“uchish nuqtalari” 
prinsipi) 
ushbu 
texnologiya 
asosida 
o‘sish imkoniyatlari 
tugaganligini anglatadi. 
Asosiy texnologiya parametrining o‘sish chegarasiga 
erishilganda, rivojlanish uchun qaror qabul qiluvchi omillar odatda 
o‘zgaradi. O‘tgan o‘sish yondashuvlari kelajakda samarasiz 
bo‘ladi. Texnologik tanaffus vaqti yaqinlashmoqda - bir 
texnologiyadan ikkinchisiga o‘tish davri [5.4]. Logistik egri 
chiziqlar orasidagi bo‘shliq paydo bo‘lgandan so‘ng, tubdan yangi 
bilimlar (innovatsiyalar) asosida yangi egri chiziq shakllana 
boshlaydi.