Diniy matnlarni shakllantiruvchi vositalar

NATIJALAR VA MUHOKAMA
O`zbek diniy matnlar mavzuiy guruhlari tarkibida qaralgan teonimlar haqida 
ham atroflicha ma’lumotlar berilganligi bilan alohida e’tiborga molik. Muallif 
teonimlar doirasida atroflicha bilim to’plash barobarida, o’z qarashlarini ham bayon 
etib, «O`zbek diniy matnlarda uchraydigan diniy tushuncha va tasavvurlar, muqaddas 
hisoblanuvchi diniy dargohlar, ilohiylashtirilgan prediniy matnet va buyum, diniy 
rasm-rusum, marosim, odat hamda Alloh, payg’ambar hamda farishtayu avliyolarga, 
diniy adabiyotlarga berilgan maxsus nomlar – atoqli otlarni shartli ravishda teonimlar 
guruhida tahlil qildik», deb yozadi va o`zbek diniy matnlarda uchraydigan 
ekzotizmlarning 30-35 foizini teonimlar tashkil qilishligini aytadi va teonimlarni 
quyidagicha guruhlaydi:
1. Allohning nomlari.
2. Payg’ambarlarning nom va laqablari.
3. Farishtalar nomlari.
4. Diniy adabiyotlar, oyat va suralarning atoqli otlari.
5. Kecha va kunduzning diniy tushuncha bilan bog’liq nomlari. 
6. Islomda muqaddas sanaluvchi joy, narsalarning atoqli otlari.
A.O’rozboevning «Ogahiyning "Riyoz ud-davla" asarida ijtimoiy-siyosiy 
leksika» mavzusidagi nomzodlik va «Ogahiyning tarixiy asarlari leksikasi» deb 

---

Oriental Renaissance: Innovative, 
educational, natural and social sciences 
 
VOLUME 1 | ISSUE 6 
ISSN 2181-1784 
Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423 
204 
w
www.oriens.uz
July 
2021
 
 
nomlangan doktorlik dissertatsiyalarida diniy matnlarga oid kuzatishlar mavjud.
Xususan, nomzodlik dissertatsiyasining «Asardagi ijtimoiy-siyosiy leksikaning 
mavzuiy-semantik guruhlari» deb nomlangan I bobida diniy-siyosiy rutba va 
mansablarni ifodalovchi alohida so’zlar guruhi, jumladan qozi (musulmon 
jamoasidagi sudьya), shayxخيش- (1. Ilohiyot olimi. 2. Tariqat piri. 3. Qadamjo 
mutasaddisi), mujovir-رواجم (qadamjolarda diniy ilmlar bilan shug’ullanuvchi shaxs, 
mutasaddi), shayx ul-islom- خيش ملاسلإا(oliy ruhoniy unvoni), mufti-يتفم (diniy va 
dunyoviy ishlarni fiqhiy (islom huquq me’yorlari) jihatdan o’rganuvchi, fatvo 
beruvchi), oxund/oxun-دنخا (ilohiyot olimi, muallim), eshon-ناشيا (eshon, pir so’zining 
ma’nodoshi), xalifa-ةفيلخ (1.Payg’ambar alayhissalomdan keyin islom davlatini 
boshqargan shaxslar. 2. Tariqat pirlari, diniy maktab muallimlarining yaqin, ishongan 
kishisi, yetuk shogirdlari), mullo-لام (ilohiyot ilmlari bilimdoni, diniy maktab 
o’qituvchisi, savodli, olim kishi), murid-ديرم (ixtiyoriy ravishda shayx, pir, murshidga 
qo’l bergan kishi), so’fi-يفوص (1.Ishi faqat Xudo bilan bo’lgan, Vujudi mutlaqning 
mavjudligini tan oluvchi va u bilan bog’liqlikni yuksak darajaga yetkazishni maqsad 
qilgan kishilar. 2.Masjidda azon aytuvchi – muazzin), muazzin-نذؤم (azon aytuvchi 
kishi) ekzotik lug`atementlari tahlil qilingan.
Shuningdek, doktorlik dissertatsiyasining «Ogahiy tarixiy asarlari leksikasining 
mavzuiy-semantik guruhlari» deb nomlangan birinchi bobida diniy leksikaga oid 
ekzotik lug`atementlar tahlil qilingan va u asosan nomzodlik dissertatsiyasida amalga 
oshirilgan natijasidir. Ayni paytda, ushbu bobning «Diniy terminlar» qismida 
kuzatishlar ko’lami fors tilidan o’zlashgan diniy terminlar tahlili hisobiga 
kengaytirilgan va ular: a) mutlaq iloh tushunchasini ifodalovchi so’zlar; b) 
payg’ambar tushunchasini ifodalovchi so’zlar; v) farishta tushunchasini ifodalovchi 
so’zlar; g) jannat va do’zax tushunchasini ifodalovchi so’zlar; d) ibodatga aloqador 
tushunchalarni ifodalovchi so’zlar; j) turli mazmundagi diniy terminlar kabi kichik 
mavzu guruhlariga bo’lingan.
A.O’razboevning ikki so’z – yazdon va payg’ambar ekzotik lug`at elementlariga 
oid tahlillari e’tiborga molikdir. Chunki, tahlil jarayonida iloh ma’nosidagi yazdon 
ning «Avesto» da yazatanam, pahlaviy tilida yaztân, yazdân shakllarida ishlatilgan 
bo’lib, aslida avestoviy «iloh» ma’nosidagi yazata so’zining ko’pligidir, degan fikrni 
aytadi. Bu esa teologik tushunchalarning xalqimiz orasida islomdan avval ham 
mavjud bo’lganligini yana bir bor tasdiqlaydi. Muallif payg’ambar tushunchasini 
anglatuvchi so’zlardan biri payg’ambar yoki payombar ning turkiy ifodasi savchi, 
yalavach so’zlari ekanligini aytadi. Bu so’zlar keyingi davrlarda passiv qatlamga 
o’tgan va deyarli qo’llanilmaydigan bo’lgan. 

---