maʻruza: Umumiy energetika tarixi. Reja: Umumiy energetika. Energetikani boshlanish tarixi

---

3- Maʻruza: Umumiy energetika tarixi. 
Reja: 
 
3.1 Umumiy energetika. 
3.2 Energetikani boshlanish tarixi. 
 
 
3.1 Umumiy energetika. 
 
 
 
 
 
 
Koinot mavjudligidan buyon, 
 
 
 
 
 
ilmga muhtoj bo
‘
lmagan odam yo
‘
q. 
 
 
 
 
 
 
Biz qaysi til va asrni olmaylik,

 
 
 
 
 inson doimo bilimga intilgan. 
 
 
 
 
 
 
 
 
A. Rudakiy
 
Qadim zamonlardan beri odamlarga, daraxtlarni qirib tashlashga yordam 
beradigan dvigatellar, dalalarga suv etkazib beradigan moslamalarni ishga 
tushirish, erni haydash, donni maydalaydigan tegirmon toshlarini aylantirish va 
hokazolarga kuch kerak edi. Qadimgi Sharq mamlakatlarida, Misr, Hindiston, 
Xitoyda, shu maqsadda miloddan avvalgi 3 -ming yillikda hayvonlar va 
1-rasm. Suv tegirmoni
qullar ishlatilgan.
Keyin tirik dvigatellar suv gʻildiragi bilan almashtirildi - bitta 
oʻqda ikkita disk, ularning orasiga taxtalar - belkuraklar qoʻyilgan.
Daryodagi suv 
oqimi belkuraklar tomon yurib, gʻildirakni aylantirdi va gʻildirak oʻqidan harakat 
tegirmon toshlari orqali oʻtdi (1 -rasm). 

---

2-rasm. Shamol tegirmoni 
Miloddan avvalgi 3 -ming yillikda. odamlar qayiqlarni harakatlantirish uchun 
yelkanlardan foydalanishgan, 
eramizning 
VII asrda forslar qanotli shamol 
tegirmonini ixtiro qildilar (2 -rasm).
Shamol dvigatellarining tarixi boshlandi. 
Suv gʻildiraklari Nil, Furot, Yantszida suv koʻtarish uchun ishlatilgan va 
qullar ularni aylantirgan.
Keyin qadimgi yunonlar va rimliklar suv gʻildiraklaridan 
nasos va tegirmonlarni haydash, moyni siqish uchun vosita sifatida foydalanishgan. 
Keyinchalik suv gʻildiraklari hunarmandchilikda, keyin sanoatda keng qoʻllanila 
boshlandi. Miloddan avvalgi I- asrda Rim yozuvchisi Mark Vitruviy Polion 
birinchi boʻlib suv gʻildiragini tasvirlab berdi. Suv gʻildiraklari va shamol 
tegirmonlari XVII -asrgacha dvigatellarning asosiy turlari boʻlgan. 
XVII
-asr oxiri - XVIII -asr boshlarida Italiya, Frantsiya, Angliya, Rossiya, 
Ispaniya va boshlqa davlatlarda, daryolardagi suv va shamolning harakatlariga 
bogʻliq boʻlmagan dvigatelni yaratishga bir necha bor urinishdi. 
3-rasm. Arximed 
 
Arximed (mil. av. 287 - 212 yillar) (3 -rasm), qadimgi davrning yorqin 
tadqiqotchilaridan biri, qadimiy mexanikani yaratuvchisi, buyuk matematik. 

---

Gidrostatik qonunni, tutqich nazariyasini kashf etgan. U matematik tahlilning 
boshlanishini yaratdi, katapult, bugʻ toʻpi, suv koʻtaruvchi "arximed vinti", tishli 
reduktor, olis jismlarning oʻlchamlarini oʻlchash uskunalari va boshlqalarni ixtiro 
qildi. 
Eramizning 
70 -yillarda Aleksandriyalik Geron eng oddiy bugʻ turbinasini 
- Geron eolipilini ixtiro qildi (4 -rasm). 
G
Shaklidagi quvurlar orqali suv qaynab turgan sharsimon idishdan 
chiqayotgan bugʻ kuchi bu idishni aylantirdi. 
4 –rasm. Geron eolipili 
XVIII -asrning oʻrtalarida insoniyat texnik ijodkorlik tarixidagi eng muhim 
lahzalardan biriga yaqinlashdi – ysni, turli mexanizmlarni ishga tushirish uchun 
suv bugʻidan foydalanish. 
Bugʻdan 
foydalanishga 
urinishlar 
tarixida 
koʻplab 
olimlar 
va 
ixtirochilarning ismlari qayd etilgan: italiyaliklar - Leonardo da Vinchi, Porta; 
frantsuzlar - de Ko, Papen; Inglizlar - T. Severi, T. Nyukomen; ruslar - I.I. 
Polzunov, Cherepanovlarning otasi va oʻgʻli va boshlqalar. 
5-rasm. Leonardo da Vinchi 

---

Leonardo da Vinchi (1452 -1519) - ajoyib mutafakkir, koʻp qirrali iqtidorli
ixtirochi, rassom (5 -rasm). U 5000 sahifali ilmiy -texnik tavsiflar, chizmalar,
eskizlar qoldirgan: suvni yopib ochish eshiklari, toʻqimachilik mashinalari, rolikli
podshipniklar, markazdan qochma nasos, bugʻ pushasi, gʻildirak valli toʻpponcha,
gidravlik press, 
qaytariluvchi
(
vozvratno-postupatelnoe dvijenie) 
harakatni
aylanish harakatiga aylantiruvchi mexanizmlar, va yana koʻp narsalar.
Djambattista della Porta (1538-1616) bugʻ dvigatellarida bugʻdan 
keyinchalik foydalanish uchun muhim boʻlgan suvdan bugʻ hosil boʻlishini va 
magnitning xususiyatlarini oʻrgangan. 
Muhandis de Koks 1615 yilda suvni koʻtarish uchun bugʻ qurilmalarini 
tasvirlab bergan. 
Otto fon Gerike (1602-1686) "magdeburg yarim sharlarida" atmosfera 
bosimining kuchini koʻrsatadigan tajribalarni koʻrsatdi va tasvirlab berdi, bu erdan 
havo olib tashlanib atmosfera bosimi va mutlaq bosim oʻrtasidagi farq bugʻ 
kondensatsiyasi yordamida erishilgan. Bu yarim sharlarni ajratish uchun sakkizta 
ot ishlatilgan. 
Deni Papen (1647-1714) bugʻda koʻtariladigan va atmosfera bosimi ostida 
tushadigan porshenli silindr shaklidagi bugʻ qozoni boʻlgan birinchi texnik jihatdan 
yuksalgan bug-atmosfera ibtidoiy mashinasini qurdi.
Silindr bir vaqtning oʻzida 
ham qozon, ham ishlaydigan mexanizm edi. 
6-rasm. Severi nasosining sxemasi 
1 - sovutish idishi; 2 - qozon; 3 - ulash trubkasi; 4 - kran; 5 
- kuchaytirish trubkasi
; 
6 - klapanlar 
Tomas Severi (1650-1715) bugʻ qozoni silindrdan ajratilgan bugʻ nasosini 
yaratdi (6-rasm). Pyotr I yozgi bogʻdagi favvoralarni quvvatlantirish uchun Severi 
nasosini sotib oldi. 

---

7-rasm. Nyukomen mashinasining qurilmasi 
Tomas Nyukomen (1663-1729) bugʻ nasosini takomillashtirdi, porshenni 
muvozanat paneli va suv quyish nasosi shtangasi bilan bogʻladi. Sovutish suvi 
porshenni tushirish uchun yuqoridan silindrga berilgan (7 -rasm). 
Nyukomen mashinalarini Pyotr I Kronshtadtdagi 
katta kemalarni 
taʼmirlash joyida
suv chiqarish uchun sotib olgan. 
Severi va Nyukomenlarning bugʻ-atmosfera mashinalari juda katta edi va 
foydali ish koeffisienti (FIK) 
past edi (≈ 0,3%). 
Rossiyalik iqtidorli mexanik Ivan Ivanovich Polzunov (1729-1766), 
universal issiqlik dvigatelli birinchi bugʻ mashinasini loyihalashtirdi va qurdi
(8-rasm). Uning ikkita porshenli silindrlari va alohida bugʻ qozoni bor edi, ulardan 
bugʻ silindrlarga navbat bilan avtomatik tarqatuvchi orqali uzatilardi - bu bunday 
mashinalarda avtomatikaning birinchi qoʻllanilishi edi.
Ishchi kuchi doimiy 
ravishda umumiy kasnakka etkazib berilardi, uning oʻqi harakatni zavod 
mexanizmlarining - nasos yoki havo 
puflagich qopchiq
haydovchisiga uzatardi. 
Bu birinchi universal bugʻ dvigateli edi, lekin Shunga qaramay uning 
foydali ish koeffisienti (FIK)
past (≈ 1%), koʻp miqdorda yoqilgʻi sarflagan; u 
taxminan bir yil konlarda ishlagan; yaratuvchi vafotidan keyin u buzildi va 
unutildi. 

---

8-rasm. I. I. Polzunov dvigatelining sxemasi 
Birinchi bugʻ qurilmalari va mashinalarining 
foydali ish koeffisienti (FIK) 
past edi, chunki issiqlik, bugʻ bosimi va boshlqalar haqida nazariy bilim yoʻq edi. 
Mixail Vasilevich Lomonosov (1711-1765) - yorqin rus olimi, mutafakkir, 
tajribachi, shoir (9 -rasm). 
Lomonosov turli fanlar sohasida koʻp ishlarni amalga oshirgan va ularning 
har birida eng asosiy savollarni oʻrganib chiqgan. 
U moddaning agregat holatini, termometriyani oʻrgangan, fizik-kimyoviy 
tadqiqot usullarini joriy qilgan. U 1748 yilda moddaning saqlanish qonunini 
eksperimental ravishda isbotladi va shakllantirdi. Bu 18 yil oldin, frantsuz 
Lavuazierining shunga oʻxshash tajribalaridan oldin edi, unga jahon fani 
materiyaning saqlanish qonunining kashfiyoti deb atadi. 
Lomonosov birinchi boʻlib issiqlik haqida eng kichik zarrachalar - 
korpuskulalarning harakati sifatida toʻgʻri tushuntirish bergan. 
9-rasm. M. V. Lomonosov 
M.V.Lomonosov nafaqat taniqli va koʻp qirrali olim, balki ilmiy 
bilimlarning jonkuyar targʻibotchisi ham boʻlgan. U Pyotr I ning: "... fanlarni shlab 
chiqarish va tarqatish." nasihatini yodda tutib, odamlarga taʼlim berish kerakligini 
tushungan va bunga katta eʼtibor qaratgan. Lomonosovning shogirdlariga Seʼriy 
shakldagi yuzlanishini keltiraylik: 
О вы, которых ожидает 
Отечество от недр своих 
И видеть таковых желает, 
Каких зовет от стран чужих. 
О, ваши дни благословенны! 

---

Дерзайте ныне ободренны 
Раченьем вашим показать, 
Что может собственных Платонов 
И быстрых разумом Невтонов 
Российская земля рождать. 
Dahiy shoir va faylasuf A.S. Pushkin, Lomonosov haqida shunday yozgan: 
"Lomonosov gʻayrioddiy iroda va aql -zakovatni birlashtirib, taʼlimning barcha 
sohalarini qamrab oldi. Ilmga chanqoqlik uning ruhining eng kuchli ishtiyoqi edi. 
Tarixchi, ritorik, mexanik, kimyogar, mineralog, rassom va shoiru hamma narsani 
tajribadan oʻtkazdi va hamma sohaga kirib keldi. " 
Olimlar, ixtirochilar, oʻz-oʻzini oʻqituvchi, mexaniklar issiqlik haqida 
qandaydir tasavvurga ega boʻlib, bugʻ mashinalarini loyihalash va takomillashtirish 
va ularni qoʻllash ustida ishlashni davom ettirdilar. 
10-rasm. Jeyms Uatt 
Jeyms Uatt (1736-1819), (10-rasm), ingliz mexanigi, ikki harakatli bugʻ 
dvigatelini yaratdi, undagi porshenning ish zarbasi atmosfera bosimi bilan emas, 
balki bugʻ bosimi bilan amalga oʻshirildi.
Uattning mashinasi 
gʻaltak qurilmasi 
(zolotnikovoe ustroystvo)
(markazdan qochuvchi bugʻ regulyatori) tomonidan 
boshlqarilgan. Unda doimiy aylanish harakatini amalga oshiradigan 
mahovik va 
bogʻlovchi shatun-krivoship mexanizmi 
bor edi. Bugʻ kondensatsiyasi alohida 
qurilmada - kondensatorda amalga oshirilardi.
Mashinaning umumiy 
foydali ish 
koeffisienti (FIK) 
8%ni tashkil qilar etdi. XVIII -asrning ikkinchi yarmida. bugʻ 

---

mashinasi qurilmasi takomillashtirildi, u yirik mamlakatlar sanoatida keng 
qoʻllanildi. Uatt sharafiga quvvat birligi "Vatt" deb nomlangan. 
Rossiyada bugʻ dvigatellari Sankt-Peterburgda (Galerniy orolida), 
Olonetskiyda va boshlqa zavodlarda qurila boshladi. 
Amerikalik R. Fulton 1803 yilda kemaga bugʻ dvigatelini oʻrnatgan; 
bunday kemalar bugʻ kemalari deb nomlana boshlandi. 
 
Sankt -Peterburgda 1800 yildan 1825 yilgacha 100 dan ortiq zavod va 11 
ta paroxod bugʻ dvigatellari shlab chiqarilgan. Birinchi ruslar parovozi "Elizaveta" 
1815 yilda "Peterburg - Kronshtadt" reyslarini amalga oshirgan. 
11-rasm. Cherepanovlar parovozi 
Cherepanov Efim Alekseevich oʻgʻli Miron Efimovich bilan birgalikda - 
Nijniy Tagil zavodlarining mexaniklari - 1820 yildan 1835 yilgacha 20 xil bugʻ 
mashinalarini qurdilar va 1833 yilda ular Rossiyada birinchi choʻyan relslari 
boʻylab yuradigan parovozni qurdilar (11 -rasm). 
Rossiyadagi birinchi temir yoʻl "Peterburg - Sarskoe selo" 1837 yilda 
qurilgan. 
D. Stivenson Angliyada 1829 yildan boshlab bir qator parovozlar qurdi. 
Bugʻ mashinalarining turli xil konstruktsiyalari yaratildi va ixtiro qilindi, 
ham mashinalar, ham issiqlik tashuvchisi nazariyasiga ehtiyoj paydo boʻldi. 
Frantsuz olimi Sadi Karno (1796-1832) 1824 yilda bugʻ mashinalari 
nazariyasi asoslarini - Karno sikllarini shlab chiqdi.
U issiqlik tashuvchisiga 
berilgan va chiqarilgan issiqlik oʻrtasidagi harorat farqi qanchalik katta boʻlsa, 
issiqlik mashinasining samaradorligi shuncha yuqori boʻlishini aniqladi.
S. Karno 
davridan boshlab issiqlik (bugʻ, gaz va boshlqalar) mashinalari issiqlik tashuvchisi 
parametrlarini - harorat va bosimni oshirish yoʻnalishida rivojlana boshladi.
Bu 
masalalar bilan R. Stirling, Erikson va boshlqalar shugʻullangan. 

---

Suv gʻildiraklari va bugʻ dvigatellari takomillashtirildi, sanoatga tobora 
koʻproq kiritildi, lekin ularning 
foydali ish koeffisienti (FIK) 
ancha past va quvvati 
nisbatan past edi.
Aylanmasi koʻp, kuch va 
foydali ish koeffisienti (FIK) 
yuqori 
boʻlgan yangi mashinalarni yaratish kerak edi.
Suv, bugʻ va keyinchalik gaz 
turbinalarining turli xil modifikatsiyalari ("turbo" - volchok) Shunday 
mashinalarga aylandi. 
Turbinalar nazariyasini D. Bernulli (1700-1782) oʻrgangan, u turli 
energiya oqimlarining dinamikasini oʻrgangan. 
Koʻpgina mamlakatlarda olimlar, tadqiqotchilar, mexaniklar turbina 
konstruksiyalarining turli variantlarini taklif qilishgan.
Turbinaning eng yaxshi 
nazariyasi va konstruksiyasi uchun tanlov eʼlon qilindi. 
B. 
Furneyron 
(1802-1867) 
turbina 
markazidan 
radial 
ravishda 
belkuraklarga suv berib yuqori tezlikli turbinani loyihalashtirdi (12-rasm). 
Bunday turbina keng qoʻllaniladi. 
12-rasm. Furneyron turbinasi:
1-yoʻnaltiruvchi apparat; 2-ish gʻildiragi belkuraklari; 3-oʻq 
Xuddi shunday har xil turdagi faol turbinalarni Rossiyada I. Safonov, 
AQSh da Xovd, Frantsiyada Jirar va boshlqalar qurdilar. 
D. Frensis (1815-1892) maxsus qayrilgan belkurakli radial-oʻqli reaktiv 
turbinani qurdi (13-rasm) va undan keng foydalanilgan. 

---

13-rasm. Frensisning radial-oʻqli turbinasi (1) va Kaplanning oʻqli burilish- 
belkurakli turbinasi(2) 
A. Pelton (1829 -1908) yuqori suv bosimi uchun faol 
choʻmich 
(kovshovaya) 
turbinasini yaratdi. J. Ponsel (1788-1867) turbinalar nazariyasini 
yaratdi. U yangi turdagi mashinalarni yaratishga turtki boʻldi.
Zamonaviy gidravlik turbinalar koʻplab iqtidorli ixtirochilar va 
konstruktorlar tomonidan qurilgan turbinalarni tanlash va takomillashtirish asosida 
qurilgan.
Turbinalar harakatlanuvchi suv taʼsirida aylangan.
Keyin bugʻ turbinalari 
paydo boʻldi, ular turbina pichoqlariga yuqori bosim ostida etkazib beriladigan 
haddan tashqari qizib ketgan bugʻ ishlatilgan. Bunday turbinalarning prototipi 4-
rasmdagi Aleksandriya Geronining eolipili edi. Bugʻ turbinalari porshenli bugʻ 
mashinalaridan bir qator afzalliklarga ega edi: tezlik, aylanishning bir xilligi va 
samaradorligi. Bir qator yangi turbinalar uchun gʻoyalar va konstruksiyalar paydo 
boʻldi. 
14-rasm. Laval turbinasi 
K. Laval (1845-1913) bir bosqichli, toʻrtta bugʻ nozullari boʻlgan faol 
turbina shlab chiqardi, undan bugʻ turbina belkuraklariga uzatilgan (14-rasm), 
lekin bu printsip juda qimmatli boʻlsa-da, iqtisodiy 
jihatdan foydasiz edi.

---

Ch. Parsons (1854-1931) maxsus guruh belkurakli (harakatlanuvchi, 
stansionar) yuqori quvvatli koʻp bosqichli oʻq reaktiv turbinani ixtiro qildi.
Bu 
konstruksiya yanada muvaffaqiyatli boʻldi va koʻplab mamlakatlar (Frantsiya, 
Angliya, Rossiya, Amerika va boshlqalar) konstruktorlarining ishlarida yanada 
rivojlantirildi. Bugʻ turbinalarining keyinchalik rivojlanishi, boshlqa narsalar 
qatorida, bugʻ haroratining oshirilishiga bogʻliq edi. 
Bugʻ mashinalari va turbinalar uchun oʻchoq (olov qutisi), qozon, sovutish 
moslamasi boʻladigan qurilma kerak edi.
Yaratilgan qurilmalar belgilangan 
maqsadlarini bajarardilar, ammo ular ekspluatatsiya uchun juda ogʻir va noqulay 
edi. 
XVII -asrning oxirida ichki yonish dvigatelini - IYD yaratish gʻoyasi 
paydo boʻldi, unda qozon va oʻchoq kerak emas edi, chunki gazsimon ishchi jism, 
ishchi silindr ichidagi yoqilgʻining yonishidan energiya olardi. 
Ichki yonish dvigatellarida asosiy qismi porshenli silindrdir, lekin 
porshenni bugʻ emas, balki silindr ichidagi yoqilgʻining yonishi natijasida hosil 
boʻlgan issiq siqilgan gaz bosadi – shu erdan IYD- ichki yonish dvigateli degan 
nom kelib chiqqan. 
IYDni yaratishning birinchi urinish asosida X. Guygensning (1629-1695) 
gʻoyasi- porox mashinasi turardi. Biroq, u qurilmagan, chunki oʻsha paytda hali 
mos keladigan yoqilgʻi yoʻq edi.
Keyingi yillarda har xil ichki yonuv 
dvigatellarining koʻplab modellari shlab chiqildi, lekin ularning barchasi u yoki bu 
sabablarga koʻra amalga oshirilmadi. 
Frantsuz mexanigi E. Lenuar (1822-1900) gorizontal ikki harakatli ichki 
yonish dvigatelini ixtiro qildi.
U yorugʻlik gaz va havo aralashmasi ustida 
ishlagan, 
foydali ish koeffisienti (FIK) 
taxminan 4% va yaxshi sovutishni talab 
qilgan.
Lenuar dvigateli juda yuqori taqsimotga ega boʻldi, garchi u mukammal 
emas edi va jiddiy yaxshilanishlarni talab qilardi. 
Birinchi toʻrt zarbli ichki yonish dvigateli 1876 yilda nemis Nikolay Otto 
tomonidan qurilgan, keyin uni rus injener O. Kostovich takomillashtirgan, u neft 
distillash mahsulotlarining engil fraktsiyalarini yoqish uchun karbyurator shlab 
chiqqan. Nemis ixtirochilari Daimler va Bens (Mercedes konsernining asoschilari) 
xuddi shu masalalar bilan shugʻullanishgan. 
Nemis muhandisi Rudolf Dizel (1858-1913), ogʻir yonilgʻi - mazut, dizel 
moyi uchun ichki yonish dvigatelini shlab chiqdi. U oʻz -oʻzidan yonish printsipi 
ustida ishlagan. Silindrda yonilgʻining oʻz-oʻzidan yonishi printsipi asosida 
ishlaydigan ichki yonish dvigatellari ixtirochisi nomi bilan dizel deb ataladi.
Birinchi dizel dvigateli 1897 yilda ishlab chiqarilgan boʻlib, u zamonaviy 
dvigatelning barcha asosiy elementlarini oʻz ichiga olgan va ichki yonish 
dvigatelidan eng tejamkor boʻlgan. 

---

Putilov zavodining muhandisi G.V. Trinkler yoqilgʻining yonish jarayonini 
takomillashtirdi va 1889 yili XX-asr boshidan aralash yonish dvigatelini yaratdi. 
Nobel zavodi ("Rus dizel") Rossiyada dizel dvigatellarini shlab chiqarishni 
boshladi. 
Energetikaning 
rivojlanishiga, 
organik 
yoqilgʻida 
ishlaydigan 
dvigatellarning yaratilishiga kimyo va fizika sohasidagi turli jarayonlarning 
qonunlari va nazariyasini kashf etgan va shlab chiqqan olimlar katta hissa 
qoʻshdilar. 
Dmitriy Ivanovich Mendeleyev (1834-1907) taniqli rus olimi, kimyoviy 
elementlarning asosiy davriy qonunining muallifi, uning ochilishi kimyo, atom va 
yadro fizikasining rivojlanishiga hissa qoʻshgan.
D.I. Mendeleyev yoqilgʻining 
yonish nazariyasini shlab chiqdi, bu turli xil tarkibdagi turli hil yoqilgʻilarning 
issiqliq berish qobilyati qiymatini aniqlashga, yonishning optimal rejimlarini 
tanlashga va boshlqalarga imkon berdi. Bundan tashqari, D.I. Mendeleyev neftni 
fraktsiyalarga - benzin, kerosin, mazutga ajratishning sanoat usullarini shlab 
chiqdi, moddaning kritik holati va boshlqalarni aniqladi va shakllantirdi. U koʻp 
qirrali olim, oʻz vatanining vatanparvari, ilmiy kashfiyotlarning targʻibotchisi, 
Sankt-Peterburg universiteti va boshqa muassasalarning professori edi.
D.I.Mendeleyevning "Kimyo asoslari" (1868) darsligi koʻp marta qayta nashr 
etilgan va kimyo fanidan eng yaxshi darsliklardan biri hisoblanadi. 
Olimlarning olib borgan ishlari sanoat, energetikaning rivojlanishiga va 
taraqqiyotiga hissa qoʻshdi. 
XX- asrga kelib turbo-reaktiv dvigateli va gaz turbinasi yaratildi.
Ingliz D. Barber tomonidan 1791 yilda bunday dvigatellarni shlab chiqarishni 
yoʻlga qoʻygan u issiqlik dvigateliga patent olgach, havo va gaz aralashmasining 
yonish mahsulotlari turbina belkuraklariga berilgan. 
1897 yilda rus ixtirochisi injeneri P.D. Kuzminskiy (1840-1900) 
tomonidan birinchi boʻlib gaz turbinali dvigatelni yaratgan va sinovdan oʻtkazgan. 
Kerosin bu dvigatel uchun yoqilgʻi boʻlib xizmat qilgan; oʻsha yili doimiy bosim 
ostida yonuvchi gaz-bugʻ turbinasini ishga tushirgan. 
Turbreaktiv dvigatellarni, gaz turbinalarini yaratish boʻyicha ishlar 
Germaniyada (Stolz), AQShda (Moss), Frantsiyada (Armengo), Rossiyada (N. 
Gerasimov, V.I.Bazarov va boshlqalar) tomonidan olib borilgan. 
Biroq, bunday dvigatellarning qurilishi va ularning uzoq muddatli ishlashi 
uchun issiqlikka bardoshli materiallar va gaz turbinalari nazariyasini shlab chiqish 
talab qilingan.
Bu masalalar, shuningdek, bu dvigatellar uchun zarur boʻlgan 
yuqori samarali kompressorni yaratish bilan Angliya, Germaniya (Xeynkel 
firmasi), Sovet Ittifoqi (A.A. Sablukov, B.S.Stechkin), Frantsiya, Italiya, 
Shveytsariya va boshlqa mamlakatlar ish olib borgan. 

---

Gaz turbinli dvigatellar aviatsiyada, bugʻ-gaz elektr stantsiyalarida va 
boshlqalarda keng qoʻllaniladi. 
Har xil turdagi ichki yonish dvigatellar - shamol, suv, bugʻ , turboreaktiv, 
ixtiro qilingandan soʻng, energiyani masofaga uzatish haqida muammo tugʻilgan. 
Energiyani masofaga uzatishmimg turli xil - remenli (kamar yordamida), 
gidravlik (suyuqlik yordamida), pnevmatik (havo, gaz yordamida) yoʻllari shlab 
chiqildi. Bu usullarning barchasi bilan energiyani qisqa masofalarga va katta 
yoʻqotishlar bilan uzatish mumkin edi.
Sanoatning rivojlanishi, fabrikalar, 
zavodlar qurilishi, yirik shaharlar oʻsishi tobora koʻproq energiya va uni uzoq 
masofalarga uzatishni talab qilgan. 
Sanoat, qishloq xoʻjaligi, uy -roʻzgʻor obʼektlarining energiya bazasini 
rivojlantirishning eng muhim bosqichi elektr motorlarini ixtiro qilish va ulardan 
foydalanish bilan bogʻliq. 
Bugʻ, shamol, suv dvigatellarga qaraganda elektr motorlar qulayroq va 
ishonchliroqdir.
Ular har doim ishlashga tayyor, masofadan boshlqarilishi 
mumkin, tezlikni sozlash imkonini beradi va hokazo. 
Elektr dvigatellarini yaratilishi bilan: yuqori samarali mashinalar, 
dastgohlar, avtomatik zavodlar, elektrlashtirilgan asboblar, elektr transport (elektr 
poyezdlar, tramvaylar, metrolar, trolleybuslar), maishiy texnika (muzlatgichlar, kir 
yuvish mashinalari, tikuv mashinalari) va boshlqalar paydo boʻldi. 
Elektrning kashf etilishi va elektr energiyasidan foydalanish eng buyuk 
voqealardan biri edi. Buning uchun qadim zamonlardan to hozirgi kungacha koʻp 
odamlar harakatlari sabab boʻlgan. 
Energiyani uzoq masofalarga uzatish va iste'molchilar oʻrtasida taqsimlash 
uchun elektr energiyasi eng qulay hisoblanadi. 
Tabiatda foydali elektr energiyasi yoʻq deb ishoniladi, garchi chaqmoq 
kabi elektr atmosfera hodisalari mavjud boʻlsada, baʼzi dengiz mavjudodlarining 
elektr zaryadlari bor, masalan elektr baliqlari. 
Harakatlanayotgan suv, shamol, shlab chiqaradigan bugʻ va gaz 
yoqilgʻining energiyasi inson tomonidan uzoq vaqtdan beri ishlatib kelingan va 
ishlatishda davom etmoqda. Qurilmalar va dvigatellar takomillashtirilmoqda, lekin 
energiya sarfi ham oshib bormoqda.
Bu energiya manbalaridan foydalanish 
usullarini takomillashtirish va tabiatning yangi tiklanadigan energiya manbalarini 
izlash zarurati tugʻilmoqda. 
Bir qator hollarda energiya isteʼmolining ortishi atrof -muhitga energiya 
chiqindilarini chiqarishning zararli yakuniy taʼsiriga olib keladi.
Bu organik 
yoqilgʻilarga - koʻmir, neft, mazut, gazga taalluqlidir, ular yoqilganda havo, suv, 
tuproqni ifloslantiradi; yadro yoqilgʻisidan foydalanilganda atmosferani radioaktiv 
chiqindilar bilan ifloslantirish va uning radioaktiv chiqindilarini uzoq muddatli 

---

saqlash uchun maxsus omborlar qurilishini talab qiladi.
Bularning barchasi 
natijasida insoniyat quyosh energiyasidan - gelioenergetikadan, dengiz 
toʻlqinlarining energiyasidan va biologik energiyadan foydalanishga tobora 
koʻproq eʼtibor qaratmoqda.
Keyingi taqdimotda biz elektr energiyasining paydo boʻlishi va 
energiyaning rivojlanishi tarixini koʻrib chiqamiz.