779
To'liq o'zlashtirilgan o’zlashmalar inglizcha so'z
yasalish tizimiga barcha
samarali so'z yasalish usullari va vositalari bilan bog’lana oladi va yangi so’z yasay
oladi.
Turli tillardan olingan yoki qisman oʻzlashtirilgan va qisman mahalliy
elementlardan tuzilgan soʻzlar gibridlar deyiladi. Masalan:
Mehrpunktsignal
. So'zning
birinchi qismi -
Mehrpenkt
nemis tilidan olingan, ikkinchisi - lotin tilidan -
signalis
.
Fonetik assimilyatsiya darajasi ham har xil bo'lishi mumkin. Agar ingliz tilida
olingan so'zni tashkil etuvchi barcha tovushlar allaqachon mavjud bo'lsa, u juda aniq
takrorlanadi; agar ingliz tiliga begona tovushlar bo'lsa, ularning har biri ingliz tilining
artikulyatsiyasi nuqtai nazaridan eng yaqin tovushi bilan almashtirildi.
Tildagi soʻz toʻliq fonetik assimilyatsiya qilingandan soʻng uni tashkil etuvchi
barcha tovushlar tub soʻzlardagi mos tovushlar kabi tarixiy oʻzgarishlarga uchraydi.
O'zlashtirilgan so'zning ma'nolarini u kelib chiqqan tildagi ma'nosi bilan
solishtirganda, odatda, o'zlashtirilgan tilda o'z ma'nolarining
faqat bir qismini,
ko'pincha bittasini, bundan tashqari, asosiy emas, balki hosilaviy ma’noni
saqlab
qolganligi aniqlanadi, va u ko'pincha atamaga aylanadi. Masalan, nemischa
diener
so'zi. O‘z ona tilida xizmatchi, ingliz tilidan o’zbek tiliga
tarjima qilinganda tibbiy
atamaga aylanadi, ya’ni laborant, tayyorlovchi degan ma’noni bildiradi.
Ingliz tiliga kirib kelgan xorijiy so'zlar uning grammatik, fonetik va semantik
tuzilishiga bo'ysunib, asta-sekin o'zlashtiriladi.
So’z o’zlashtirish natijasida ingliz tili xalqaro so'zlar bilan to'ldirildi. Xalqaro -
ko'p tillarda uchraydi, lekin har bir til talaffuzining o'ziga xos xususiyatlari bilan bog'liq
kichik fonetik farqlarga ega bo'lgan so'zlarning nomi. Masalan, nemis tilidan kirgan
xalqaro so'zlar:
Adresse, Telegraph, Sozialismus.
Assimilyatsiya darajasi har bir aniq so'zning rivojlanishining tarixiy shartlariga
bog'liq, ya'ni. so’z o’zlashtirish
vaqtidan boshlab, so’z o’zlashtirish xususiyati,
so'zning kommunikativ ahamiyati va boshqalar.
Chet tilidan olingan so’z o’zlashmalar ingliz tilining lug'at boyligini
boyitishning muhim turlaridan biridir. Ularni o'rganish va tahlil qilishda
tadqiqotchining e'tiborini nafaqat ular qachon
va qaysi tildan olinganligi, balki ular
780
olingandan keyin qanday evolyutsiyani boshidan kechirganligi va ingliz tilida
allaqachon mavjud bo'lgan so'zlarning o'zgarishiga nima sabab bo'lganiga ham
qaratilishi kerak.
Turli davrlarda ma'lum tillardan o'zlashtirilishi sodir bo'lgan leksik sohalar o'sha
iqtisodiy, siyosiy, madaniy va hokazolarning xaqqol bir ko'rsatkichi bo'lib chiqadi.
Ingliz tilida so’zlashuvchi xalqining ushbu tillarda so'zlashuvchi xalqlar bilan bo'lgan
aloqalari sabab bo’lib chiqadi.
Ushbu so'zlarni assimilyatsiya qilish jarayonlari tabiiy va ingliz tilining o'ziga
xos xususiyatlari bilan bog'liq.
Shuni ta’kidlash kerakki, nemis tilidan turli davlatlarda o’zlashtirilgan so’zlarni
assimilyatsiya qilish jarayoni turli yo'llar bilan amalga oshiriladi. O’zlashmalar orasida
ba’zi otlar qiyin yo'ldan o'tadi. Misol uchun, 1831 yilda o'zlashtirilgan
Zeitgeist
so'zi
“
vaqt ruhi
” deb tarjima qilingan, ammo keyinchalik 1884
yilda
Zeitgeist
sifatida
ishlatilgan va faqat 1921 yilda u imlo assimilyatsiyasiga -
zeitgeistga
duchor bo'lgan.
Kalkalash - so’z o’zlashtirish usuli bo'lib, unda so'z yoki iboraning assotsiativ
ma'nosi va tarkibiy modeli olinadi.
So’z o’zlashmalar xorijiy so'z yoki iboraning so'zma-so'z tarjimasi, ya'ni
morfologik tuzilishi va motivatsiyasini saqlab qolgan holda,
uni qabul qiluvchi
retsipiyent til orqali aniq takrorlash shaklida so’z o’zlashtirish deb ataladi.
Kal’kalash jarayonida so'z yoki iboraning tarkibiy qismlari alohida tarjima
qilinadi va xorijiy so'z yoki iboraning naqshiga muvofiq birlashtiriladi. Misol uchun,
nemis nomi
Vaterland
, parcha-parcha tarjima qilingan, ingliz tilida
Fatherland
.
Yarim kal’ka - qo'shma so'zlarning qisman yasalishi. Misol uchun, uzbek tilidagi
"boshi ishdan chiqmaydigan odam" (inglizcha workaholic dan) so'zida faqat so'zning
birinchi qismi, "antikor" so'zida (frantsuzcha antikorplardan) - faqat ikkinchisi saqlab
qolingan.
Ingliz tiliga ko'nikish odatiy holdir.
Nemis tilidagi o’zlashtirilgan so’zlar ingliz tili qonunlarining ma'lum bir ta'siriga
duch keladi va bu bizga turli darajadagi assimilyatsiya haqida gapirishga imkon beradi:
781
a) fonetik assimilyatsiya: nemis tilidagi imlo saqlanib qolgan holda,
o’zlashmalarning aksariyati nemis talaffuzini saqlab qoladi:
hausfrau
[hausfrau]
krimmer
[krimэr]
nachtmusik
[naxtmu:zik]
b) imlo assimilyatsiyasi: - ko'pchilik germanizmlar kichik harf bilan yoziladi:
sorge, tendenz, stube, storm.
- ko'pchilik ingliz imlosiga moslashadi:
Junker – younker, Jodel – yodel (j – y); Kneipe – knipe (ei – i); Bauer – bower
(au – ou/ow); Pudel – poodle (u – oo); Glühwein – gluhwein (ü – u); schmausen –
smouse, Schwindler – swindler (sch – sh/s); spitz – spits (z – s/ts); Greis – greiss (s –
ss); Leitmotiv – leitmotif (v – f).
v) grammatik assimilyatsiya: asosan germanizmlar ingliz tili grammatikasi
qoidalariga muvofiq o‘zlashtiriladi, shuning uchun ko‘plik yasalganda:
- 54% nemis so‘zlaridan inglizcha (e) s oxirini oladi:
glockenspiels, ichlauts,
twiners
;
- 31% har ikki variant ishlatilaveradi:
inlaute / inlauts; autobahnen / autobahns;
wunderkinder / wunderkinds
;
- 15% faqat nemischa ko'plik oxiri bilan ishlatiladi:
krimmer, hefte, kanonen,
trinklieder
.
Yuqorida aytilganlarga asoslanib, biz assimilyatsiya jarayoni so’z o’zlashtirish
jarayonining
ajralmas qismidir, degan xulosaga kelishimiz mumkin, chunki har bir
germanizm u yoki bu tarzda unga begona muhitda assimilyatsiya qilinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
