Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №25 (том 2)

Nazariy asoslari
. Umumiy T.g .ning nazariy asoslari negizida 

---

999 
quyidagi eng muxim geografik krnuniyatlar yotadi: 1) geografik qobiqning bir butunlik 
qonuniyati; 2) aylanma harakatlar qonuniyati; 3) geografik qobiqning davriylik 
qonuniyati, yaʼni barcha tabiiy geografik hodisa va jarayonlarning maʼlum vaqt 
davomida takrorlanish qonuniyati; 4) geografik qobiqning hududiy tabaqalanish 
qonuniyati, yaʼni rivojlanish jarayonida gazlarning qobiq strukturasining maydonda 
oʻzgarishi, kattakichik tabiiy hududiy majmualarga boʻlinishi. Bu qonuniyat tabiiy 
geografik rayonlashtirish uchun nazariy asosdir; 5) geografik zonallik qonuniyati — 
tabiatda geografik mintaqalar va tabiat zonalarining mavjudligi shaklida namoyon 
boʻladi; 6) geografik zonallikning davriy qonuniyati, yaʼni bir tipdagi geografik 
zonaning turli geografik mintaqalarda uchrashi qonuniyati; 7) azonallik qonuniyati 
geografik mintaqalarning geografik uzunligi boʻyicha sektorlarga boʻlinishi, landshaft 
zonalarining qam shu yoʻnalishda tabaqalanishi va landshaftlarning balandlik 
mintaqalari mavjudligida oʻz ifodasini topishi; 8) zonallik va azonallikning bir 
butunligi qonuniyati; 9) Yer sharining qutbiy asimmetriya qonuniyati. Uning asosida 
Yerning shakli, quruklik va suvlarning , organizmlarning taqsimlanishi, iklimlar, 
geografik qobiq strukturasi, muzliklar maydoni va shakllari, geologik tarixiga koʻra 
shim. dengizlarning Jan. yarim shardagilardan farq qilishi yotadi; 10) geografik 
qobiqning rivojlanish qonuniyati, bu rivojlanishni harakatga keltiruvchi asosiy kuch — 
tabiatdagi zonal va azonal hodisalarning oʻzaro kurashidan, rivojlanish shakli esa 
davriylikdan iborat; 11) geografik qobiqning notekis rivojlanishi qonuniyati. Turli 
landshaftlar turli yoshda boʻlib, turlicha tezlikda rivojlanadi. Bu qonuniyatning muhim 
tomoni shundaki, landshaftlar biri ikkinchisidan tarkibiga koʻra emas, balki yoshiga va 
rivojlanish bosqichi xamda surʼatlariga qarab ham farq qilishini hisobga olinishi va 
landshaftlar oʻzgartirilayotganda bu qonuniyatga amal qilinishini taqozo etadi. 
Umumiy T.g .
hozirgi vaqtda geografik qobiqning bir butunligi va rivojlanishi 
toʻgʻrisidagi yangi gʻoyalar bilan boyidi, landshaft qobigʻi, geografik fazo nazariyalari 
olgʻa surildi, sayyoraviy miqyosdagi geografik bashoratga asos solindi, geografik 
sistemalar haqidagi taʼlimot ishlab chiqildi. Yer yuzasining morfostrukturasi va 
morfoskulpturasi haqidagi yangi tasavvur vujudga keldi. Landshaftlarning yoshi va 
ularni tasniflashning regional muammolari tahlil qilindi, T.g .ning ekologiya bilan 

---

1000 
yaqinligi va uzviy bogʻlikligi asoslab berildi. Inson faoliyatining geografik qobikdagi 
tabiiy jarayonlarga, geografik muhitga boʻlgan taʼsirining salbiy va ijobiy oqibatlarini 
oʻrganish, bu oqibatlarni oldindan aytib berish, i.t.larda geofizikaviy, geokimyoviy, 
matematik, ekologik metodlarni qoʻllashga boʻlgan eʼtibor kuchaydi, yangi ekologik 
yoʻnalish yuzaga keldi. Hozirgi zamon T.g .da tabiiy resurslardan oqilona foydalanish 
va tabiatni muhofaza silish muammoasi asosiy va dolzarb muammo hisoblanadi. T.g 
.ning hududlarni tabiiy geografik tavsiflash metodlari ham takomillashib bordi. Bu 
keyingi yillarda yaratilgan koʻplab monografiyalar, darslik va oʻquv qoʻllanmalarida 
aks etgan.