1-mavzu. Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti va bilish usullari

12-mavzu. ISH HAQI VA MEHNAT MUNOSABATLARI
Reja
1. Yaratilgan mahsulot va daromadlarning taqsimlanish tamoyillari.
2. Ish haqining iqtisodiy mazmuni.
3. Ish haqini tashkil etish shakllari va tizimlari.
4. Ish haqining tabaqalanishi, Yagona tarif tizimi, uning maqsadi va vazifalari.
5. Mehnat munosabatlarining iqtisodiy mazmuni va kasaba uyushmalarining roli.
6. Davlatning ish xaqi siyosati. Respublikada mehnatni ragʻbatlantirish, ish haqini
koʻpaytirish va aholi daromadlari oʻsishini ta’minlashga qaratilgan siyosatni amalga
oshirishda qoʻlga kiritilgan natijalar.
1. Yaratilgan mahsulot va daromadlarning taqsimlanish tamoyillari
Ish haqining mazmunini toʻgʻri 
tushunib olish uchun eng avvalo yaratilgan milliy mahsulotning taqsimlanish tartibi toʻgʻrisida tasavvurga 
ega boʻlish lozim. Mamlakatda ishlab chiqarilgan mahsulotning (tovar va xizmatlarning) taqsimlanish 
tamoyillari boʻyicha turlicha nazariyalar mavjud. Bozor iqtisodiyotiga doir adabiyotlarning koʻpchiligida 
«uch omil» deb nomlanuvchi nazariya keng tarqalgan. Bu nazariyaning asoschilaridan biri frantsuz olimi 
J.B.Sey 
«ishlab chiqarishning uch
omili» 
degan gʻoyani ilgari surib, unda tovarlarni ishlab chiqarishda mehnat, yer va kapital babbaravar 
qatnashadi, ular hamma daromadlar manbaidir va binobarin daromadlar ham shu omillar 
oʻrtasida taqsimlanadi, deb koʻrsatadi. 
2. Ish haqining iqtisodiy mazmuni
Yaratilgan yalpi ichki mahsulotning ma’lum qismi, ya’ni ishchi va 

---

xizmatchilarga, ya’ni ishchi kuchiga tegishli qismi uning ishlab chiqaruvchilari oʻrtasida mehnatning 
miqdori, sifati va unumdorligiga qarab taqsimlanadi, bu iqtisodiy adabiyotlar va hujjatlarda ish haqi deb 
yuritiladi. Ish haqining mazmunini aniqlashda turli iqtisodchilar turli tomondan yondashib, unga har xil 
ta’rif beradilar. Masalan, D.Rikardo va T.Maltuslarning «Yashash uchun vosita minimumi» 
kontseptsiyasida ish haqini yashash uchun zarur vositalarning fiziologik minimumi bilan bir xil deb 
hisoblanadi. Qiymatning mehnat nazariyasi (ingliz klassik siyosiy iqtisod maktabi, marksistik 
yoʻnalishidagi iqtisodchilar) ishchi kuchini alohida, oʻziga xos tovar deb hisoblaydi. SHu sababli bu 
nazariya ish haqiga tovar boʻlgan ishchi kuchi qiymatining oʻzgargan shakli, 
ya’ni puldagi ifodasi sifatida qaraydi va uni ishchi kuchini takror ishlab chiqarish uchun zarur 
boʻlgan tirikchilik vositalari qiymati sifatida aniqlaydi. Ushbu xulosalardan keyin ish haqining mazmuniga 
ta’rif berib aytish mumkinki, ish haqi 
– ishchi va xizmatchilarning mehnatining miqdori, sifati va unumdorligiga qarab milliy mahsulotdan 
oladigan ulushining puldagi ifodasidir.