Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув

Ўзбекистонда 1900 йилдан 2020 йилгача суғориладиган ер 
майдонларининг ва сув олишниг ўзгариши 
4500 
Манба: САНИИРИ, 2005 
Ўтиш даврида ирригация ва дренаж муаммолари 
Узбекистон мустақилликка эришгач, йирик иншоотлар, ноёб насос станциялари, 
тўғонлар, каналлар ва бошқа иншоотларни ўз ичига олган катта сув 
инфратузилмаси, шунингдек, ушбу инфратузилманинг эскириши, ундан 
фойдаланишнинг ёмонлашиши, сув узатиш ва тақсимлаш тизимининг 
тартибзсизлиги билан боғлиқ қатор ҳалқилиниши лозим бўлган муаммоларни ҳам 
мерос қилиб олди. Яхши ва ёмон, замонавий ва эски, такомиллашган ва эскирган 
тизимларнинг шу тарзда бири-бирига зид равишда уйғунлашиши Узбекистон 
мустақилликка эришганда ирригация ва сув хужалиги соҳасидаги вазиятнинг 
қандай даражада эканининг ифодасидир [76].Ўтган аср-нинг 80 йиллари урталарида 
хўжаликлар ичи-даги унчалик катта булмаган ерлардан ташқари янги ерларни 
ўзлаштириш тўхтатилди, аҳоли жон бошига суғориладиган ер майдони ҳажми 
тахминан 25 фоизга, яъни 0,23 гектардан 0,16 гектарга камайтирилди. Ерларнинг 
емирилиши ва сув танқислиги на-тижасида хайдаладиган гектар унумдорлиги 23 
фоизга камайган бўлса, модций-меҳнат ха-ражатлари 23 фоизга кўпайди. Бундай 
меросни қабул қилиб Узбекистон жуда мурак-каб вазиятга тушиб қолди в а бу 
аҳволни ислоҳотларнинг биринчи босқичида тузатиш осон иш эмасди. Давлат 
иқтисодий сабабларга кўра катта молиявий сарф-харажатни талаб киладиган сув 
хўжалиги тармоғини таьминлай олмасди. 
1991-2001 йилларда давлатнинг қишлок хужалигига маблағ сарфлаши 27 фоиздан 8 
фоизга, сув хужалигига эса қарийб 5 баравар камайиб кетди. Ҳолбуки насос 
станциялари истеъмол қилаётган электр энергияси учун туловлар 13,6 фоиздан 48 
фоизга ўсди [72,88, 93]. Мамлакатда ишлатилаётган электр энер-гиясининг қарийб 
20 фоизи ва Қишлоқ ва сув хужалиги вазирлиги бюджетининг 70 фоизи насос 
станциялари ҳамда дренажлар учун фойдаланилаётган электр энергиясига туғри 
келади. Ирригация ва дренаж инфратузилма-сининг узлуксиз ишлашини таъминлаш 
ва фойдаланиш учун операция маблағларини аж-ратиш кескин камайди, коллектор 
ва дренаж-ларни таъмирлаш ҳамда тозалаш ишлари ҳажми қисқарди, каналлар ва 
гидроиншоот-ларни қайта қуриш ишлари тўхтадиди. Сув инфратузилмасига хизмат 
кўрсатишни молия-лаш 191 миллиард сўмдан (2000) 184 миллиард сўмга (2003) 
камайди [100]. 
Айни пайтга келиб, суғориш тизимларининг асосий фонди эскириши 30-50 фоизни 
ташкил этади, серсувлик ўртача бўлган йилда бир гектар ерни суғориш бўйича 
кўрсатиладиган хизматлар даражаси 30-31 фоиз атрофида. Бу суғориш тизимларини 
иш билан таъминлашда катта муаммолар мавжудлигидан далолат. Жаҳон банки 

---

49 
мутахассисларининг фикрича (2003), қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариши учун ресурс 
базасининг бузилиши/йўқотилиши мамлакатга хар йили иктисодий хисоб-китоблар 
бўйича тахминан 1,0 миллиард АҚШ долларига тушаяпди. 
Сув хужалиги инфратузилмасини тиклаш бўйича эҳтиёжларни қуйидагича 
умумлаштириш мумкин: 
•
хужаликлараро ва магистрал каналлар умумий узунлигининг 32,1 фоизи (22,3 
минг километр) қайта қуришни талаб қилади, 23,5 фоизи эса таъмир талаб; 
•
хўжаликлар ичидаги суғориш тармоғининг 42,1 фоиздан ортиғи (149,5 минг 
километр) қайта қуриш, 17,4 фоизи таъмирлашга мухтож; 
•
секундига 10 м3дан 300 м3 гача сув ўтказиш қувватига эга 42 та сув олиш 
гидроузелининг 18 таси алмаштириш ва гидромеханик ускуналарни модернизация 
қилишни, 5 гидроузелни эса қайта қуришни талаб қилади; 
•
қарийб 2,1 миллион гектар ерга хизмат курсатувчи насос станцияларининг катта 
қисми ўз ресурсларини ишлатиб бўлган, ИЗО та станциянинг 76 таси ноёб (>100 
м3/с), 496 таси ўртача (10 м3/с гача) ва 561 таси кичик ( 1 м3/с дан кам ) насос 
станция ҳисобланади. Катта насос станцияларининг 80, ўртача станцияларнинг 
50 ва кичик станцияларнинг 30 фоизи таъмирлашга в а кайта куришга мухтож; 
•
энергия манбалари нархининг кескин ошиши ва ускуналар қийматининг ўсиши 
ўзи оқиб келадиган сув билан суғориш фойдасига ўзгартирди; 
•
текширилган 27 сув омборининг 11 таси лойқа билан деярли тўлиб қолган, 5 
тасида эса чўкиндилар ҳажми сув чиқарадиган иншоотлар баландлигига яқинлашиб 
колган; 
•
ички хўжаликлардаги қарийб 19 минг километр очиқ дренажлар тозалашни талаб 
қилади, 11,5 минг километр очиқ в а ёпик дренаж қайта қуриш в а таъмирга муҳтож, 
ёпиқ горизонтал дренажларнинг 50 фоизидан куп булмагани ишлаб турибди [72]. 
Юзага келган вазиятда, инфратузилманинг вазиятга олиб келиши мумкин. техник 
ресурси янада пасайиб, мураккаб