O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. A. Rasulov, V. A. Grachev

 

---

222 
3.11. Aluminiy 
qotishmalarini 
suyuqlantirish 
Jarayonning fizik-kimyoviy xarakteristikasi.
Aluminiy nisbatan oson 
suyuqlanadigan va yengil metall (t
er
= 660 °C, zichligi 2,7 · 10 kg/m
3
) bo‗lib, yuqori 
darajada issiqlik o‗tkazuvchanlikka, katta yashirin suyuqlanish issiqligiga ega. 
Suyuqlantirish vaqtida aluminiy gaz fazasining komponentlari bilan 
(1.42—1.46) tipdagi reaksiyalar bo‗yicha reaksiyaga kirishadi. Bu reaksiyalar 
uchun ΔG ning qiymati manfiy zonada bo‗ladi (3.34- rasm), ya‘ni barcha bu 
reaksiyalar chapdan o‗ng tomon o‗tadi. Sodir bo‗lish ehtimoli eng katta bo‗lgan 
reaksiya (1.42) dir: uning uchun ΔG ning qiymati 600 dan 800 kJ/mol gacha zonada 
bo‗ladi. (1.45) reaksiyaning bo‗lish ehtimoli juda kam. (1.44) reaksiya 350 dan 420 
kJ/mol gacha intervaldagi ΔG ga ega bo‗ladi. Binobarin, suyuqlantirilgan holatdagi 
aluminiy vodorodni eritishga yuqori daraja qobiliyatga ega bo‗ladi. Vodorod 
aluminiy suyuqlanmasining suv bug‗lari bilan o‗zaro ta‘sirlashganda ajralib chiqadi. 
Suv bug‗larining hosil bo‗lish manbayi shixta materiallari, pech futerovkasi, tigel 
materiali, fluslar, suyuqlantirishda ishlatiladigan asbob- uskuna, gazsimon va suyuq 
yoqilg‗ining yonish mahsulotlari hamda atmosfera bo‗lishi mumkin. 
Suyuqlanmaga vodorodning katta miqdori ligaturalar bilan kiritilishi mumkin. 
Masalan, aluminiy-sirkoniyli ligatura (5% Zr) tarkibida 100g ga 45 sm
3
gacha, 
aluminiy-titanli ligatura (3% Ti) tarkibida 100 g ga 30 sm
3
gacha vodorod bo‗lishi 
mumkin. 
Aluminiyni suyuqlantirish temperaturasi 660 ºC bo‗lgani uchun bu qotishmani 
yoqilg‗i va elektr pechlarda suyuqlantirish mumkin. Toshkentdagi Uzauto-INZI 
korxonasida aluminiyni shaxtali gaz pechlarida suyuqlantiriladi. UAT elektr 
induksion pechlari ham ko‗p ishlatiladi. UAT pechi aluminiyni suyuqlantirish uchun 
mo‗ljallangan. 
Aluminiy qotishmasi o‗tga chidamli futerovka va fluslar bilan ham o‗zaro 
ta‘sirlashishi mumkin. Odatda, oksidlardan bajariladigan futerovka bilan o‗zaro 
ta‘sirlashish ularning aluminiy bilan qaytarilishiga olib kelishi mumkin. Ko'pchilik 
oksidlar uchun bu reaksiyalar rivojlanishi mumkin, lekin Al
2
O
3
pardasi futerovka 

---

223 
500 
700 
900 
1100 
T
, K 
sirtini o‗rab olib, uni himoya qilishi tufayli u tormozlanishi mumkin. Biroq 
futerovka ishchi bo‗shlig‗ini parda bosib qolish muammosi vujudga keladi.
Suyuqlanmalarning fluslar va qo‗shimchalar bilan o‗zaro ta‘siri aluminiy 
qotishmalarini tozalash bilan bog‗liq. 
1/2 Al(s) + 3/4 СН
4
= 1/4 А1
2
С
3
+ 3/2 Н
2
(g) 
2А1(s) + N
2
(g) = 2 Al N 
2/3 A1(s) + CO (g) = CO (g) + 1/3 A1
2
O
3
(g) 
Al (s) + 3H
2
O (b) = 
= 1/2 Al
2
O
3
(γ)
+ 3/2 H
2
(g) 
2/3 Al (s) + 3/2 H
2
O (b) = 1/2 Al
2
O
3
(γ)
+ 3 H 
Al (s) + 3/4 O
2
(g) = 1/2 A1
2
O
3
(γ)