12 kirish dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi

Oddiy geometrik jismni ko„p elementli model (detal) ko„rinishida 
shakillantirish. 
Quyida berilgan bir elementli geometrik jismlar (2.2.5-rasm)ning 
kombinatsiyalaridan ikki va undan ortiq elementli detallar hosil qilinadi. Masalan,
katta va kichikroq silindrlardan, silindr va konusdan,
kub va silindrdan va shu kabi 
kombinatsiyalashlardan ikki elementli modellar yasash mumkin (2.2.6-rasm).
O„rtasi teshik silindr, konus, prizma kabi jismlar ham ikki elementlikka kiradi
(2.2.7-rasm). 
2.2.3-rasm 

---

71 
2.2.5-rasm 2.2.6-rasm 
2.2.7-rasm 2.2.8-rasm 
Silindr, konuslarning asoslarida konussimon faskalar, kub, prizma asoslarida 
ham faskalar (sirt turiga qarab piramidasimon qi1ib) bajarilgan bo„lsa, unday 
detallar ham ikki elementli hisoblanadi (2.2.8-rasm). Geometrik jismlarni biror 
qismini qirqib (kesib) olish yo„li bilan ham ikki elementli model yasash mumkin 
(2.2.9-rasm).
2.2.9-rasm 2.2.10-rasm 
Lekin qirqilishdan so„ng hosil bo„lgan joy geometrik sirt deb qaralishi 
lozim. Kubning bir qismi yoy kesilgan o„rnida havol chorak silindrik, qolganlarida 
havol prizmatik sirtlar o„rin olgan (2.2.10-rasm, 
a, b, c
va 
d
). Chunki bir elementli 
geometrik sirtdan ikki elementli sirt hosil bo„ladi, biri jism, ikkinchisi havol sirt. 
Ko„p elementli model yasashda qirqish, o„yish iboralar qo„llanilsa, o„quvchilarning 
bu jarayonlarni tushunishlari osonroq kechadi, degan fikrdamiz. Aslida ham har 

---

72 
qanday geometrik obrazni biror jismdan dastgohda qirqish, o„yish yo„li bilan yangi 
detal hosil qilinadi. 
Rekonstruksiya.
Detalni ko„p elementlikdan bitta elementlikka keltirish 
(qaytarish) 
rekonstruksiya
deyladi. Masalan, podshipnik deb nomlanuvchi detalni
tahlil qiling va qirqilgan, teshilgan joylarini yopilib, bir elementli detal holiga 
keltiring (2.2.11-rasm). Buning uchun, eng avval, detalni biror geometrik sirtga 
o„xshatish lozim va uni o„sha sirt konturi bilan o„rab olish kerak (2.2.11-rasm, 
a
).
O„rab olingan sirt prizmatik jism bo„lib, silindrik yarim aylana va teshiklar olib 
tashlanadi (2.2.11-rasm, 
b
), o„rtasidagi ariqcha ham olib qo„yilsa (2.2.11-rasm, 
c
)
detal bitta elementli prizma ekanligi ma‟lum bo„ladi.
2.2.11-rasm 
Yoki detal avval bir nechta geometrik 
sirtlardan tuzilgan deb qaralishi ham 
mumkin. U vaqtda detalning asosi va ikki 
yon devori parallelepiped, yon devorlari 
yarim silindrik sirtlar bilan yakunlangan 
hamda parallelepiped bilan yarim silindr 
kesishgan 
joyning 
o„rtasida 
silindrik 
teshikchalar o„yilgan deb qaraladi (2.2.12-
rasm, 
a, b, c
va 
d
). Shu tartibda 
murakkabroq detallarni ham aslida qanday 
ekanliklarini aniqlash mumkin.