S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi

Sakkākiy
ul ay 
manzыlыna xud yetә bilmәs (Sakkokiy). Anda kөp 
ulamālar
davra alыb 
olturubturlar (Furqat).
SHu bilan birga, bosh kelishikdagi so’z kesim va ikkinchi 
darajali bo’lak vazifasida ham keladi. 

---

17 
Qaratqich kelishigi
.
Bu kelishik qo’shimchasi ko’p variantlidir. Negizning 
fonetik xususiyatiga qarab, affiksning maxsus variantlari qo’shila beradi: 
-nың \\-niң.
Mazkur qo’shimcha har qanday negizlarga qo’shila beradi:
 
qoychыnың
iti (Tafsir). 
Elchiniң
shahdlыq zahrы shi:shәsi... (Xamsa).
Bu 
qo’shimcha XV asrgacha bo’lgan yodnomalarda tarkibida lablanmagan unlilar 
bo’lmagan negizlarga qo’shilgan. Keyingi davrda esa har qanday negizga 
qo’shilgan. 
-nuң \\-nүң. 
Qaratqich kelishigining bu varianti oxirgi bo’g’inda lablangan 
unlilar qatnashgan negizlarga qo’shiladi: 
Rasulnuң
 sөzi (Tafsir). 
Xarunnuң
 aqlы 
(QR).
Kөzүңnүң 
allыda nargis kelib qatыg’ kөzlүg...(Xamsa). 
Bu qo’shimchaning 
yuqoridagi negizlarga qo’shilishi XV-XVI asrlargacha davom etgan. SHuningdek, 
bu qonuniyatdan chekinish hollari ham uchraydi:
 
Kөzniң
niyati (Atoiy), 
xalqnuң
 
ranji (Tafsir). 
-ың \\-iң \\-үң. 
Qadimgi turkiy tilda undosh bilan tugagan negizlarga 
qo’shiladigan bu qo’shimchalar eski o’zbek tilida ham uchraydi.Lekin uning 
qo’llanishi ayrim so’z shakllarigagina xosdir. Bu davr yodnomalaridan mazkur 
qo’shimcha faqat «Tafsir»da ancha keng qo’llangandir: 
ul