Хожибойга ma'ruza

So’zlarning fonetik tarkibida, grammatik shakllarida nutq 

ko’rinishlariga xoslanish 

So’zlarning  fonetik  tarkibida,  grammatik  shakllarida  nutq  ko’rinishlariga 

xoslanish: 

1. So’zlashuv nutqida, ayniqsa, oddiy (jonli) so’zlashuvda: 

a) So’z, so’z formalari va so’z birikmalari tarkibidagi ayrim tovushlar (ba’zan 

bir  necha  tovush)  tushib  qoladi:  obor  (aytvor  (pasqam 

(
 bolla (mashu (

b) Ba’zi tovushlarning so’z tarkibidagi o’rni almashadi (so’zning metatezaga 

uchragan  shakli  qo’llanadi):  turpoq  (,  tervat  (to’rg’amoq 

(

d)  Bir  tovush  o’rnida  boshqa  tovush  (fonemaning  fakultativ  varianti) 

qo’llanadi: kegin (shoyi (ko’ynak (qalmoq (

kabi; 

e)  So’z boshida, o’rtasida  yoki oxirida tovush orttiriladi: o’ris  (ishkop 

(tanka (banka (

f) So’z tarkibidagi ayrim unlilar uslubiy maqsadda cho’ziladi: ho-o-zir,      ka-

a-a-atta, ayta qo-o-l, jo-o-onim kabi; 

g)  So’z  tarkibida  bir  xil  undoshlar  qavatlantiriladi,  bunda  so’z  urg’usining 

o’rni  ham  ko’pincha  o’zgartiriladi,  shu  tariqa  leksemaning  ma’nosida  ta’kidlash, 

erkalatish,  yalinish,  ma’noni  kuchaytirish  kabi  ottenkalar  ifodalanadi:  maza`-

ma`zza, yasha`-ya`shsha kabi; 

h)  So’zlashuv  nutqida  kishi  nomlarining,  so’z  yoki  so’z  birikmalarining 

qisqartirib talaffuz qilinishi ham uchrab turadi: Guli (Dilfuz (
Muqad  (Dilor  (kilo  (marshrutka 

(metro (

i)  So’zlashuv  nutqida  intonatsiyaning  ham  o’ziga  xos  o’rni  bor:  nutqiy 

vaziyatga  qarab  u  tez-tez  o’zgarib  turishi,  bunda  xabar-darak,  so’roq,  buyruq 

mazmuni, taajjub, gumon, qat’iylik kabi ma’nolar ifodalanishi mumkin;  

j)  fe’lning  –b  (-ib)  affiksi  bilan  yasalgan  ravishdosh  shakli  hamda  “-gan“ 

affiksi bilan yasalgan sifatdosh shakli “edi” to’liqsiz fe’li bilan birga kelganda   “-

uvdi”,  “-gandi”  shakllarida  qo’llanadi:  aytuvdi  (boruvdi  (

yozuvdi  (aytgandi  (borgandi  (yozgandi 

(

k)  so’zlarning  subyektiv  baho  shakllariga  keng  o’rin  beriladi:  akajon, 

Lolaxon, dadamlar, yigitcha, qizaloq kabi.