Хожибойга ma'ruza

Vazifa semalari 

Vazifa  semalari  ham  semema  tarkibiga  kiradi,  ammo  ular  atash,  iodalash 

bilan  birga  leksemalarning  nutqda  o’zaro  birika  olishini  (valentligini, 

distributsiyani),  shu  orqali  gapda  ma’lum  vazifa  bajarishini  belgilayda.  Masalan, 

choy  leksemasining  leksik  ma’nosi  (sememasi)  tarkibida  «qayta  ishlangan», 

«quruq»,  «qurutilgan»  «suyuqlik»,  «ichimlik»,  «choy  o'simligi»  semalari  bor.  Bu 

semalar choy leksemasining o'stirmoq, ichmoq, qaynatmoq, damlamoq fe'llari bilan 

birika  olishini  ta'minlaydi:  choy  o'stirmoq,  choy  damlamoq,  choy  ichmoq,  choy 

qaynatmoq  kabi.  Biroq,  choy  leksemasi  nutqda  yemoq  fe;li  bilan  birika  olmaydi, 

bunga  choy  va  yemoq  so'zlarining  leksik  ma'nolaridagi  semalar  tarkibi  yo'l 

qo'ymaydi. 

Bir  mazmuniy  guruhga  mansub  leksemalarning  sememalari  qiyoslanganda, 

ularning semantik tarkiblarida integral (birlashtiruvchi) va differensial (farqlovchi) 

semalar  borligi  ham  ma'lum  bo'ladi.  Bunday  semalar  leksemalrni  o'zaro 

birlashtirish  va  farqlash  uchun  xizmat  qiladi.  Masalan,  o'zbek  tilidagi  amaki, 

amma,  tog'a,  xola,  jiyan  leksemalarining  barchasida  «qarindosh»,  «yaqin 

qarindosh» semalari bor, shu semalar ularni bitta mazmuniy guruhga birlashtiradi, 

shunga  ko'ra  integral  (birlashtiruvchi)  semalar  sanaladi;  ayni  paytda  keltirilgan 

leksemalarning  ma'no  tarkibida  farqlanish  belgilari-  differensial  semalar  ham 

mavjud:  amaki  sememasida  «otaning  akasi  yoki  ukasi»  semasi  tog'a  sememasida 

yo'q,  tog'a  sememasidagi  «onaning  akasi  yoki  ukasi»  semasi  esa  amaki 

sememasida uchramaydi, demak, bu ikki sema yuqoridagi ikki so'zning ma'nolarini 

farqlashga  imkon  beradi;  amaki  va  amma,  tog'a  va  xola  sememalari  ham 

---

«qarindosh»,  «yaqin  qarindosh»  semalari  bilan  birlashadi,  ammo  «erkak»  va 

«ayol»  semalari  bilan  o'zaro  farqlanadi;  jiyan  leksemasida  esa  «yoshi  kichik», 

«akaning yoki ukaning farzandi» semalari farqlash vazifasini bajaradi. 

Leksik ma'noni (sememani) tarkibiy qismlarga- semalarga parchalab o'rganish 

semasiologiyada  komponent  tahlil  usuli  deyiladi.  Bu  usul  leksmalarning 

paradigmalarini, mazmuniy, tematik va hokazo guruhlarini aniqlashda qo'l keladi.