Article · December 020 citations reads 74 author: Some of the authors of this publication are also working on these related projects

Фойдаланилган адабиётлар
1.Мирзиёев Ш.М. Миллий тараққиёт йў
­
лимизни қатъият билан давом эттириб, янги 
босқичга кўтарамиз. 1-жилд. – Т.: «Ўзбекис-
тон», 2017.
2. Каримов И.А. Ўз келажагимизни ўз қўли
­
миз билан қурмоқдамиз. Биз ўз келажагимизни 
ўз қўлимиз билан қурамиз. 7-том.-Т.: «Ўзбекис-
тон», 1999. 
3. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси
­
нинг 15 йиллигига бағишланган тантанали маро
­
симдаги маъруза.
4. Ҳасанов Р., Утамуродов А., Қирғизбоев М., 
Иноятов Қ. Фуқаролик жамияти: маърузалар 
курси. – Т.: Наврўз. 2018. 
 
5-7 ЁШЛИ БОЛАЛАРНИНГ АҚЛИЙ 
ТАРАҚҚИЁТ ДАРАЖАСИНИ ЎРГАНИШ
Обид АЧИЛОВ,
Денов тадбиркорлик ва
педагогика институти ўқитувчиси 
Мактабгача таълим тизимидаги туб ислоҳот
­
лар мактабгача таълим сифатини ошириш, мактаб 
таълимига сифатли тайёрлашга қаратилганлиги
­
ни соҳа мутахассислари олдига қатор вазифалар 
қўймоқда. Узлуксиз таълимнинг асосий бўғини 
бўлган мактабгача таълим соҳасига мамлакати
­
миз Президенти Ш.М.Мирзиёев алоҳида эъти
­
бор қаратиб, 2016 йил 29 декабрида «2017-2021 
йилларда мактабгача таълим тизимини янада та
­
комиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги 
ПҚ-2707-сон қарор[1]ни имзолади.
Мактабгача таълим тизимини янада такомил
­
лаштириш, моддий-техника базасини мустаҳкам
­
лаш, мактабгача таълим муассасалари тармоғини 
кенгайтириш, малакали педагог кадрлар билан 
таъминлаш, болаларни мактаб таълимига тайёр
­
лаш даражасини тубдан яхшилаш, таълим-тарбия 
жараёнига замонавий таълим дастурлари ва тех
­
нологияларни татбиқ этиш, болаларни ҳар томон
­
лама интеллектуал, ахлоқий, эстетик ва жисмоний 
ривожлантириш учун шарт-шароитлар яратиш 
каби вазифалар белгиланган.
2018 йилда хорижий илғор тажрибалар асо
­

---

104
105
сида қайта ишлаб чиқилган «Ўзбекистон Рес-
публикаси илк ва мактабгача ёшдаги болалар ри
­
вожланишига қўйиладиган давлат талаблари»[2]
га мувофиқ болаларни мактабга ҳар томонлама 
жисмоний, ижтимоий-ҳиссий, нутқ, мулоқот, 
ўқиш ва ёзиш малакалари, билиш жараёнини, 
ижодий ривожланишини шакллантириш бел
­
гилаб қўйилган. Дарҳақиқат мактабгача таълим 
муассасаларида тарбияланаётган болаларни ко
­
мил инсон қилиб тарбиялашга янгича иннова
­
цион ёндашув йўлга қўйилмоқда. Мактаб гача 
таълим тизимида ҳар бир тарбиячи педагог гу
­
руҳидаги болаларнинг ривожланиш даражала
­
рини мониторингини олиб боришда педагогик 
ва психологик методикалардан фойдаланиш 
кўникма ва малакаларига эга бўлиши давр та
­
лаби бўлиб қолди. Албатта, бугун мактабгача 
таълим муассасаларида психологик хизматдан 
кенг фойдаланиш ҳам йўлга қўйилди. Амали
­
ётчи психологлар мактабгача таълим тизимида 
ота-оналар учун маърифий, психоконсультатив, 
психокоррекцион ишларни, педагоглар учун 
психодиагностик соҳадаги ишлар, болажонлар 
учун эса психокоррекцион, психодиагностик ва 
психопрофилактик йўналишларда самарали фа
­
олиятларни амалга оширишда аҳамиятли тад
­
бирларни амалга оширмоқда.
Маълумки, мамлакатимизда психолог олим
­
лар (Б.Р.Қодиров, А.Расулов, С.Охунжанова, 
З.Т.Нишонова, Р.И.Суннатова, М.Ш.Расулова, 
М.О.Норбошева) томонидан мактабгача ёшдаги 
болалар психик тараққиётини ўрганиш ва туза
­
тиш учун кўплаб диагностик воситалар (методи
­
калар, тестлар) ва коррекцион дастурлар яратил
­
ган ҳамда модификация қилинган. Демак, бугун 
мактабгача таълим муассасаларида психологик 
хизматни тўла ишга солиш ва ундан самарали 
фойдаланиш имкониятлари мавжуд. Айниқса, 
психолог олималар Р.Суннатова, Н.Иргашова, 
С.Таджиевалар томонидан яратилган «Бола та
­
раққиётини психологик ташхис қилиш»[3] ном
­
ли ўқув қўлланма ва психолог сандиқчаси кар
­
точкалари амалиётчи психологлар ишида катта 
ёрдам бермоқда. 
5-7 ёшли болалар ақлий тараққиёт даража
­
сини ўрганиш мактаб таълимига тайёргарлик 
кўрсаткичини белгиловчи муҳим омиллардан 
саналади. Мактабгача ёшиданоқ боланинг ақ
­
лий тараққиёти даражасини ташхис қилиш, 
ёшига нисбатан ривожланиш даражасини таҳ
­
лил қилиш, зарур бўлса коррекцион дастурлар 
тавсия этиш масаласи бугунги куннинг долзарб 
масаласи бўлмоғи керак деб ўйлаймиз. Чун
­
ки мактабгача ёшданоқ ақлий тараққиёт им
­
кониятларини ишга солиш, эътибор қаратиш 
боланинг келгусидаги тараққиёти учун замин 
тайёрлайди. Шу мақсадда Ж.Равеннинг ман
­
тиқий тафаккурни текширишга мўлжалланган 
методикасидан кенг фойдаланиш мақсадга му
­
вофиқ. Биз тадқиқотимизда бир қанча мето
­
дикалар ёрдамида 5-7 ёшли болаларнинг ақлий 
тараққиёти даражасини ўрганишга ҳаракат 
қилдик. Тажрибамизда Р.Суннатова, И.Ир
­
гашова, С.Таджиевалар томонидан яратилган 
«Бола тараққиётини психологик ташхис қи
­
лиш» номли ўқув қўлланмасида тавсия этилган 

---

106
107
«Ямоқ солинган гиламча» номли вариантидан 
фойдаландик. Тажрибамизда 5-7 ёшдаги 25 на
­
фар бола иштирок этди.
Болаларга А сериядан бошлаб мураккаблик 
даражаси ўсиб борадиган матрица кўрсатилади. 
Вазифани бажариш учун болаларга 30 дақиқа 
вақт берилди. Агар бола тўғри вариантни тан
­
лашда қийналса, масалани ечиш усулини батаф
­
сил тушунтириб бериш мумкин. Тушунтириш 
тестнинг объективлигини пасайтирмайди, ак
­
синча мураккаблик даражасини оширади. Агар 
бола тез, лекин нотўғри жавоб берса, танлаш 
учун кўрсатилган расмларнинг ярмини яшириб, 
вазифани енгиллаштириш мумкин. Олинган на
­
тижалар таҳлили қуйидагича амалга оширилади, 
энг аввал тўғри жавоблар сони санаб чиқилади 
(ҳар битта тўғри жавоб 1 балл билан баҳола
­
нади), кейин ҳар бир серия ва бутун методика 
бўйича олинган баллар миқдори санаб чиқи
­
лади. Сериялар бўйича йиғилган максимал сон 
12 ни, методика бўйича эса 36 баллни ташкил 
этади. Болаларнинг натижалари қуйидагича бў
­
либ, 5-6 ёшли 11 нафар синалувчидан 6 нафа
­
ри методика бўйича 66,6% ижобий кўрсаткични, 
2 нафари 50% ўртача даражани, 3 нафари эса 
41,6% қониқарли даражада натижаларни кўр
­
сатди. Ушбу гуруҳнинг сериялар бўйича кўр
­
саткичи таҳлилда А серия кўрсаткичлари ўртача 
72,1%, В серия кўрсаткичлари ўртача 52,7%, С 
серия бўйича ўртача 51,3% ни кузатиш мум
­
кин. Методика бўйича ўртача кўрсаткич 52,7% 
ни ташкил этди. 14 нафар 6-7 ёшлилар орасида 
эса кўрсаткичлар сериялар бўйича А серия кўр
­
саткичлари ўртача 83,3%, В серия кўрсаткичла
­
ри 75,7%, С серия бўйича 67,3% ни, методика 
бўйича ўртача кўрсаткич 75,4% га тўғри келди. 
Демак, ҳар иккала гуруҳ натижалари методика 
шкаласи бўйича 5-6 ёшлилар гуруҳи 1-босқич, 
яъни «Ўртача интеллектуал имкониятлар»га 
тўғри келса, 6-7 ёшлилар эса 1-босқич, яъни 
«интеллектуал имкониятлар ўртадан юқори»ни 
ташкил этди. Шуни эсда тутиш керакки, бир
­
гина методика натижалари билан қатъий хуло
­
са чиқаришга шошилмаслик, аввало, боланинг 
қайси вазифаларни уддасидан чиқди, қайсила
­
рини эплай олмайди, вазифани бажаришга йўл 
қўйилган индивидуал характердаги хато ва қий
­
инчиликларни аниқлаш ҳам муҳим саналади. 
Эндиги вазифамиз бошқа гуруҳ синалувчилар
­
ни тегишли методикалар орқали ҳам интеллек
­
туал ривожланиш даражасини ўрганиб, ёши
­
га нисбатан кўрсаткичлари ўртадан паст бўлса 
бола билан индивидуал ишлаш режасини ишлаб 
чиқиш ва болага интеллектуал имкониятлари
­
ни тўла ишга солишга ёрдам беришдир. Хулоса 
қилиб айтганда, болаларнинг мактаб таълими
­
га тўла тайёргарлиги унинг ақлий ривожланиш 
кўрсаткичига ҳам боғлиқ эканлигини эътибор
­
дан четда қолдирмаслик лозим. 5-7 ёшли бола
­
ларнинг ақлий тараққиёти даражасини ўрганиш 
мақсадида фақатгина психологик методикалар 
ва тестлардан эмас, балки шу ёшдаги болалар 
учун қизиқарли бўлган муаммоли вазиятларни 
ечиш, ўйин топшириқлардан ҳам фойдаланиш 
мақсадга мувофиқ деб ўйлаймиз.

---

108
109