Мактабгача кичик ёшдаги болаларни болалар
бадиий адабиёти билан таништириш
Мактабгача
кичик
ёшда
оламга
нисбатан
эстетик
муносабат куп киррали булади. Бу энди нафакат табиатга ва
атрофни ураб турган табиат мухитига муносабат, балки
инсонлар оламига — узига, якинларига, тенгдошларига, бошка
катталарга булган муносабат хамдир.
Бола уз ташки куринишини, костюмини куриш ва уларга
бахо беришни бошлайди;
куллари,
юзи, кийимларининг
тозалигига эътибор беради; тугри ва озода овкатланишни
урганади. У мулокот ва одамлар борасида нима чиройлию,
нима хунуклигини тушуна бошлайди. Мохиятан ягона булган
эстетик ва ахлокий муносабатлар муайян бола онгида ва хулк-
атворида бирлашади.
Мактабгача кичик ёшдаги бола санъатга, унинг бадиий
образларига ошно булиш, бадиий фаолиятни эгаллаб олиш
борасида кенг имкониятларга эгадир. У санъат образларини
яхлит ва эмоционал кабул килиши, уларнинг мазмунини оддий
англаб етиши билан ажралиб туради. Чунончи, ёркин ва
ритмик марш мусикасини тинглар экан, бола энг аввало,
унинг кутаринки кайфиятини кабул килади ва унинг муайян
Харакат хусусияти билан алокасини илгаб олади. Бадиий
Кобилиятлар тизимида эмоционал муносабат билдириш ва
сенсорлик кобилиятлари билан бир каторда бадиий фикрлаш
хам карор топади. У бадиий образларни бир-бири билан
таккослайди, уларни теги шли хаёт ходисалари билан киёслайди
ва узининг биринчи умумлаштирмаларига келади.
Турт ёшга келиб болалар бадиий матнни эмоционал ва
яхлит кабул кил rail лари холда уни тушунганликларини нафакат
нуткда (кайта хикоя килиш, ёддан айтиб бериш, саволларга
274
жавоб бериш), балки предметли ва уйинли вазиятларда \ам
ифодалайдилар.
Улар
икки-уч
персонаж
ёки
\одисани
ажратадилар, улар уртасида ало\ида алока урнатадилар ва шу
тарифа
асар
сюжетини
гавдалантирадилар.
Тавсифлашни
такрорлаш купинча уларда купрок кийинчилик тувдиради.
Бу ёшда адабий матнни кабул килиш болаларнинг
амалий ва уйин фаолиятига якин булган «\аракат»дан иборат
булади. Бошкача килиб айтганда, бадиий асар билан тулаконли
хдмкорлик килиш учун бола уни тинглаши, суратларни томоша
Килиши, китобни куллари билан ушлаб куриши, уйинчоклар
билан уйнаши, матннинг айрим кисмларини декламация
Килиши ёки «бакириб айтиши», уларни муайян \аётий
вазиятларда кулланилишини аникдаши лозим. Ушбу ёшда
бадиий асарни кабул килиш, ижрочилик ва ижодкорликни
амалда чегаралаб булмайди.
Бола \аётининг бешинчи йилида бадиий матнни мазмун-
мох;иятли ягоналик сифатида кабул килиш механизмини
шакллантириш бошланади. Болалар билан мулокот жараёнида
педагог энди бола \аракатлари ва фикрларининг кабул
Килинган бадиий асарга канчалик мос келиши \акида бевосита
хулосалар
чикариши
мумкин.
Купчилик
болалар
матн
мазмунини ёйик нуткий шаклларда баён кила олмайдилар,
аммо уни суратлар, уйинчоклар билан уйинли вазиятларда,
катталар ва тенгдошлари билан диалогларда мос равишда
тушунишларини намойиш киладилар.
Ушбу ёшда бошкача вазият \ам юзага келиши мумкин —
яъни, болалар тушунишда кийналган анча мураккаб матнни
ёки унинг айрим кисмларини сузлар билан айтиб берадилар.
Беш ёшларга келиб бадиий асарни эмоционал-яхлит
Кабул килиш шунга олиб келадики, болалар сюжетнинг айрим
образлари ва элементларини ажратганлари холда улар билан
«уйнашни» бошлайдилар. Айни
пайтда улар уни тукиб
тулдирадилар, айрим лавхдларни такомиллаштирадилар, уз
эртакларини, шу жумладан улар томонидан ажратилган адабий
образларни
тукийдилар,
бадиий
асарлар
асосида
уйин
сюжетларини шакллантирадилар. Болалар нафакат у ёки бу
адабий образларни ажратадилар, балки бадиий типажларни -
ягона эмоционал-мазмун доминанти асосида умумлаштирма
образларни яратганлари *олда уларни бирлаштирадилар.
Болалар
адабий
жанрларни
фарклай
бошлайдилар:
эртаклар,
\икоялар,
шеърлар;
улар
тилнинг ташбехдар,
275
таккослашлар, гипербола каби айрим ифода воситаларини
куришга кодирдирлар; шеърий асар кайфиятини интонациялар
ёрдамида
ифодалаб
беришлари
мумкин;
юмор,
лирика,
тантана. Баёний матнларнинг анъанавий уч кисмли тузилмаси
(кириш,
харакатнинг
ривожланиши,
якун)
ва
уларнинг
стилистик воситалари (анъанавий кириш формуласи, эртак
якуни, такрорлаш ва бошк,.) хакидаги тасаввурлар шакллана
бошлайди.
Уч-турт ёшларда болалар адабий асарларни танлашга
Do'stlaringiz bilan baham: |