Билиш
кобилияти:
катталарнинг
х,икоя
ёки
китоб
укишларини диктат билан тинглаш, таниш асарларни эсда
саклаб колиш ва уни такрор тинглаганда эртак, хикоя,
иллюстрация,
уйинчоклар
ка\рамонларини
таниб
олиш,
шеърлар каторлари, кичик шаклдаги асарлар матнини эсда
саклаб к;олиш.
Нутрий малака:
асар, санок, шеър, уйинлар, кушиклар,
шеърлар
мазмунини
суз,
имо-ишора,
харакат
оркали
тасвирлаш; сузни ва таниш шеърлар каторларини илиб олиш,
уларнинг айримларини ёддан айтиб бериш;
Муносабат:
бадиий
асар
билан
учрашувдан
хурсандчиликни,
эмоционал
хамкорликдан
кувончни
ва
биргаликдаги кайгуришларни ифодалаш. Тарбиячи болани
катталар ва болалар билан биргаликда шеърлар, кушиклар
айтишда иштирок этишга, товушлар, жарангдор кофия, сузлар
билан уйнашдан завк олишга ундайди.
Боланинг
узлаштириш
даражаси
куйидагиларда
ифодаланади: Бола китоб тинглаш,
у й и н д а
иштирок этиш
х.акдцаги таклифга фаол жавоб беради. Унинг узи катталардан
шеърлар, эртаклар укиб беришни илтимос килади. Кабул
Килишга осон кушилади. Асар мазмунига оид саволларни
диккат билан тинглайди ва уларга жавоб беради. Матнга мос
уйин
харакатларини
бажаради.
Тинглаган
асарларининг
мазмунини билади, иллюстрацияларда таниш асар эпизодлари
ва уларнинг ка?фамонларини танийди.
Укдлган
китобга
нисбатан ёркин муносабат билдиради; кулади, кувонади,
йиклайди, кушикдар, санок шеърларни жур булиб айтишда
фаол иштирок этади.
Илк ёшдаги болаларда юкорида айтиб утилган билиш,
нуткий кобилиятларни, бадиий асарга нисбатан муносабатни
шакллантириш учун уларга бадиий асарларни таништириш
методикасини билиш ва уни тугри куллай олиш зарур.
Кичик гурувдан бошлаб болаларга жанрларни фарклашни
ургатиш лозим. Тарбиячи бадиий асар жанри номини албатта
270
айтиши даркор: «Мен сизларга эртак айтиб бераман», «Х,икоя,
шеър укиб бераман».
Жанрлар йуналишини, уларнинг хусусиятини чукур
тушуниш нисбатан катта ёшларда руй беради. Илк ёшда эса
болалар жанр номини эшитганлари холда уни шунчаки эсда
сакдаб
к,оладилар.
«Лайлак
билан
тулки»
-
бу
эртак,Й.Сулаймон ёзган «Бувим» - бу шеър.
«Мен сизларга шеър хикоя килиб бераман», «эртак укиб
бераман» каби нотугри ифодалардан сакланиш лозим. Жанр
номи аник; ва тугри берилиши зарур: эртак, хикоя, шеър. Эртак
айтилади, хикоя укилади, шеър укилади ва ёд олинади.
Турли адабий жанрлар турлича усулда етказишни талаб
килади. Илк ёшдаги болаларга эртакни китобдан укиб эмас,
балки уни айтиб берган маъкул; бу эмоционал таъсирни
кучайтиради, бу эса Уз навбатида эртакнинг асосий мазмунини
тушунишга ёрдам беради. Катта ёшли одам китобга эмас,
болаларга
караганида
у
худди
хар
бир
бола
билан
сухбатлашгандек булади ва шу билан монологик нуткни
эшитиш хамда тушунишдек мухим кобилиятни тарбиялайди.
Агарда эртак мазмуни унчалик катта булмаса, уни икки-
уч марта хикоя килиш ёки энг ёркин жойларини такрорлаш
мумкин.
Уни
айтиб
булгандан
сунг болаларга
шундай
шароитни вужудга келтириш тавсия килинадики, токи улар энг
кизикарли жихатларни эсга олиш ва уларни эртакдаги сузлар
билан такрорлашга мажбур булсин.
Педагог вазият ёрдамида болалар билан халк эртаклари
Кахрамонларининг
кушикларини,
кахрамонлар
исмларини
такрорлаш, образли сузларни болалар онгида мустахкамлашни
амалга оширади,
ва улар
буни
уз
нуткларида
куллай
бошлайдилар.
Мактабгача кичик ёшдаги болаларга укиб бериш учун
унчалик катта булмаган хикоя ва шеърлар (Мирмухсиннинг
«Олхури»,
К-
Абдуллаеванинг
«Куён»
шеърлари) тавсия
Килинади, булар кичик тингловчиларда ижобий эмоцияларни
тарбиялашга
ёрдам
беради.
Уларнинг
боланинг
шахсий
тажрибасига якин булган осон мазмуни оддий ва содда шаклда
ифодаланган:
кофиялар
ухшаш,
шеър
каторлари
киска.
Болалар
уларни
такрорлар
экан,
каторларнинг
жарангдорлигини, шеърнинг мусикийлигини илгаб оладилар,
уларни осон кабул киладилар. Сунгра эса бутун шеърни эсда
сакдаб коладилар.
271
Болаларни илк ёшда купроц шеърлар узига жалб килади,
чунки улар аник кофиялари, о\ангдорлиги ва мусикийлиги
билан ало\ида ажралиб туради.
Такрор укишда болалар шеър мазмунини узлаштириб
оладилар, кофия ва ритмни ^ис киладилар, айрим сузлар ва
ифодаларни эсда сакдаб коладилар ^амда шу билан Уз
нугкларини бойитадилар.
Ушбу ёшда нуткнинг товуш маданиятини тарбиялаш
катта ах,амиятга эгадир: шеър укишда кичкинтойларга \ар бир
сузни
аник айтган \олда уларни
шошмасдан талаффуз
килишни ургатиш зарур. Болаларда кофияланаётган сузларга
ypFy
бериш одати мавжуд, шунинг учун тарбиячи мантикий
урруларни тугри куйиши ва болаларнинг ^ам шеърни турри
айтишларига эришиши лозим.
Мазмуни х,ар бир болага тушунарли ва якин булган эртак
\амда шеърлар укиб булинганидан сунг болаларга уларнинг
шахсий хаётидаги ана шундай \олатларни эслатиб Утиш
мумкин.
Бу саволларга жавоб берар экан,
болалар уз
фикрларини факат бир-иккита оддий гаплардан тузадилар,
лекин
бунинг
узи
энди
келгусида
равон
нуткни
ривожлантириш учун тайёргарликдир.
Кичкинтойларга куп савол бермаслик лозим, одатда
уларнинг асарни кандай тушунганликларини, кайси сузларни
эсда сакдаб колганликларини ва ушбу мазмун боланинг
шахсий
тажрибаси
билан
кай
даражада
богланишини
аникловчи икки-учта савол бериш кифоя.
Шеърий образлар яхши узлаштирилиши ва унутилиб
кетмаслиги учун йил мобайнида болаларга таниш ^икоялар,
шеърлар, айрим эртаклар ёки эртаклардан ритмик каторларни
такрор укиш лозим.
Шеърлар ва эртакларни эсда сакдаб колиш лугатни
ривожлантиришга катта таъсир курсатади.
Шунинг учун
болаларнинг машгулот давомида эшитган сузлари уларнинг
фаол лурати таркибига киришига интилиш зарур. Бунинг учун
эса ушбу сузларни турли куринишларда тез-тез такрорлаш
лозим, булмаса кичкинтой янги сузларни шунчаки товушлар
уйрунлиги сифатида кабул килади ва уларнинг маъносини
тушуниб етмайди.
Тарбиячининг вазифаси - болаларга узлари айтаётган
сузлар маъносини тушунишни ургатиш, уларни бошка сузлар
билан
биргаликда
кандай
килиб
куллаш
мумкинлигини
272
курсатишдан
иборатдир.
Масалан,
«Новвосча»
шеърини
(Новвос борар чайкалиб, \ансирайди йулида. Вой, тахта
чайк,алмокда, мен хам йик,иламан-да.) ук,иб булгандан сунг
болаларга яна нималар чайк,алишини курсатиш
мумкин:
новдада барг чайкалмокда, ипга богланган сокка чайкалмокда,
аргимчокда к,из чайкалмокда ва
Do'stlaringiz bilan baham: |