O`zbekiston respublikasi оliy va o`rta махsus та’liм vazirligi bухоrо даvlat universiteti

Gapning ajratilgan so`z shakllari.
Gapda ishtirok etayotgan atov birliklarning 
ma‘nolari so`zlovchi uchun yetarli darajada ochilmagan bo`lishi mumkin. Shunda 
ularning ma‘nolarini muayyanlashtirish maqsadida alohida, ta‘kid ohangiga ega 
bo`lgan atov birliklari nutqqa kiritiladi. quyidagi gaplarga e‘tibor bering: 
SHavkat she‘r o`qidi. 
YUrtim - Nurota 
Uning kafolati kerak bo`ladi. 
Soy buyida uzoq turdi. 
Seni sog`indim. 
Tinglovchi uchun ushbu gaplardagi ma‘lum bir so`zlar ma‘nolari izohlarsiz 
noaniq bo`lishi mumkin. Buni e‘tiborga olgan holda so`zlovchi ularni 
muayyanlashtiruvchi so`zlar bilan qo`llaydi. SHavkat, shoir, she‘r o`qidi. YUrtim - 
Nurota, tog`lar orasi. Uning, Ikrom Imomzodaning, kafolati kerak bo`ladi. Soy 
buyida, qo`sh yong`oqning tagida, uzoq turdi. Seni, vafodorimni, sog`indim. 
Birinchi gapda ega (SHavkat)ning ma‘nosini shoir so`zi, ikkinchi gapda kesim 
(Nurota) ning ma‘nosini tog`lar orasi, uchinchi gapda aniqlovchi (uning) ning 
ma‘nosini Ikrom Imomzodaning so`z shakli, to`rtinchi gapda hol (soy bo`yida) ning 
ma‘nosini qo`sh yong`oqning tagida so`z shakli, beshinchi gapda to`ldiruvchi (seni) 
ning ma‘nosini vafodorimni so`zshakli izoxlagan, to`ldirgan, muayyanlashtirgan. Bu 
so`zlar o`zlari izohlayotgan so`zlar bilan bir hokim so`zga tobelanadi. Undan faqat tor 
ma‘noga egaligi va ta‘kid ohangi bilan ajralib turadi. Bunday atov birliklari gapning 
ajratilgan kengaytiruvchilari deyiladi. Gapning so`z kengaytiruvchilari ham, gap 
kengaytiruvchilari ham ajratilishi mumkin. YUqoridagi birinchi va ikkinchi gaplarda
so`z kengaytiruvchilari, 3-, 4-, 5- gaplarda esa so`z kengaytiruvchilari ajratilgan. Shu 
boisdan ajratilgan kengaytiruvchilarni: 
a) ajratilgan gap kengaytiruvchilari; 
b)ajratilgan so`z kengaytiruvchilari 
tarzida ikkiga bo`lib o`rganish mumkin.
 
Gapning ajratilgan kengaytiruvchilari bilan ajratilgan bo`laklar muqobil 
atamalar emas. Chunki ajratilgan bo`laklar deganda gap konstruktiv bo`laklarining 
ajratilishi tushuniladi. Ajratilgan kengaytiruvchilar atamasi esa bo`lak mavqeiga ega 
bo`lmagan atov birliklarini ham o`z ichiga qamrab oladi. Masalan, Men seni, 
vafodorimni, sog`inganimni ayta olmayman gapida vafodorimni so`z shakli 
ajratilgan kengaytiruvchi, lekin gap bo`lagi emas. 
Gapning ajratilgan kengaytiruvchilarining gap struktur sxemasiga munosabati 
ular izohlayotgan atov birliklariniki kabidir. Ajratilgan kengaytiruvchilar ajralmish 
(muayyanlashtirilayotgan) atov birliklarining «soyalari» bo`lganligi bois ular bilan 
bir butun holda bevosita yoki bilvosita gap struktur qolipiga daxldor bo`ladi. 

---

Ajratilgan kengaytiruvchilar muayyanlashtirilayotgan bo`lakning «soyasi» 
bo`lganligi bois, sof nutqiy hodisadir. Shu boisdan uning mavjudligi va o`ziga 
xosligi sof nutqiy omil - ohang bilan ham bog`liqdir. O`ziga xos ohangdan mahrum 
qilinsa, u boshqa nutqiy hodisa - undalmaga monand bo`lib qoladi. Masalan, Erkin, 
ukam, injener bo`ldi gapida ukam atov birligi ajratilgan kengaytiruvchiga xos 
ohangdan mahrum etilsa (ukam birligidan keyin ajratish pauzasi qo`llansa), u egaga 
va eganing atov birligi esa undalmaga aylanib qoladi. 
Gap va so`z kengaytiruvchilarining ajratilishida o`ziga xosliklar bor. 
Gapda izohlovchining ajratilishi boshqa kengaytiruvchilarga nisbatan o`ziga 
xosdir. Izohlovchi odatda izohlanmishdan oldin keladi: traktorChi Toshpulat, 
oshpaz Mamatqulov, professor Jo`raev kabi. Izohlovchi ajratilganda, izohlanmish 
qanday mavqeda bo`lsa, u ham Shunday mavqega ega bo`ladi. Masalan, TraktorChi 
Toshpo`lat smenani topshirdi gapida izohlovchi (traktorChi) ega (Toshpo`lat) ga 
tobe. Biroq u ajratilsa, gap egasiga tobeligi yo`qoladi va o`zi ham egaga aylanadi. 
Toshpulat, traktorChi, smenani topshirdi. Bu gapda traktorChi so`zshakli o`rni 
o`zgargan izohlovchi emas, balki tamoman yangi mavqe (gap konsruktiv bo`lagi - 
ega) olganligini izohlanmish (Toshpo`lat) ni gapning boshqa konstruktiv yoki 
nokonstruktiv bo`laklari vazifasiga qo`yish bilan amin bo`lish mumkin: 
Bu kishi - Tursunboy, suvchi. 
Tursunboyni, suvchini, taniyman. 
Tursunboyning, suvchining, obro`yi baland, hurmati joyida. 
Birinchi gapda «sobiq» izohlovchi bo`lmish suvchi kesim, ikkinchi gapda 
to`ldiruvchi, uchinchi gapda qaratuvchi aniqlovchi vazifasida kelgan. Demak, 
bunday holda ajratilish natijasida izohlovchi o`z sifatini o`zgartiradi.