Hunar haqidagi qarashlari

 
5.Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig” asarida ma’naviyat va kasb egallash 
haqidagi qarashlari 
 
Yusuf Xos Xojib 1069/70 yillarda Bolosog’unda dunyoga keldi. Ma’lumotlarga 
qaraganda Bolosog’un vayronalari Qirg’izistondagi To’qmoq shahri yaqinida bo’lgan. YUsuf 
Xos Xojib haqida bizgacha juda kam ma’lumot etib kelgan bo’lib, uning hayoti haqida 
tushuncha beruvchi yagona asari “Qutadg’u bilig”dir. 
Muallif o’zining ijtimoiy-siyosiy qarashlarida xokimiyat va xukmdorlik, ijtimoiy 
tabaqalar haqidagi o’zining axloqiy-ta’limiy qarashlarini aks ettirgan va ilm-ma’rfat, axloq-odob 
xaqidagi fikrlarini badiiy personajlar orqali bayon qilgan. Dostonning boshidan oxirigacha
shaxslar taqdiriga insonparvarlik g’oyalari singdirilgan. Yusuf Xos Xojibning fikricha, har 
qanday inson o’qimishli bo’lishi va ilm o’rganishi shart. Bu fazilat avvalo hukmdorlarga tegishli, 
chunki ular Xudoning xoxishi bilan beklik mansabiga erishgan. Xudo kimni bek bo’lishini 
xohlasa uni oddiy insonlardan farqli o’laroq qobiliyatli, uquvli qilib yaratgan. Chunki u 
mamlakatni boshqarish, xalqni osoyishta yashashi va obodonchiligi uchun qayg’urish, foydali 
qonun-qoidalarni yaratib, ularni amalga oshirishi, ilm-ma’rifat ahlini himoya qilishi lozim. Mana 
shunday vazifalarni uddalay olishi uchun bek – doishmand, odil va tadbirkor bo’lishi shart.
Uning aytishicha, Xudo insonni yaratgandan keyin unga aql, bilim, xunar, andisha va 
go’zal xulq berib uni ulug’ladi. Insonlarni doimo xulqi go’zal va bilimli bo’lishga undadi. 
Chunki bilimli kishidan balo-ofatlar yiroqlashadi. Bilimsiz kishi xuddi kasal odamga o’xshaydi. 
U davolanmasa o’ladi. Bilimsiz bo’lsang tubansan. Bilim olsang doim baxting qo’lingda. Agar 
bilim egallasang nima yaxshi-yu, nima yomonligini darrov ajrata olasan. Yigitlik tezda o’tib 
ketadi. Qanchalik qiynalsang ham ezgu ishlar qilishga harakat qil. SHunda noming abadiy 
qoladi.
Asar asosida to’rtta fazilat yotadi. Bular adolat, davlat, aql-zakovat, qanoat. Adolatning 
nomi Kuntug’di. U asarda yurtboshi, ya’ni elig qilib tasvirlangan. Davlatning ismi Oyto’ldi. U 
vazir mansabida. Zakovat-aql esa O’gdo’lmish deb ataladi. O’gdo’lmish Oyto’ldining o’g’li. 
Qanoat O’zg’irmish deb nomlanadi. U vazirning qarindoshi. 
Kuntug’di adolatli hukmdor, donishmand va ezgu xulqli insonparvar kishi. U 
mamlakatda qattiq intizom o’rnatib, zolimlarga tanbex berib, mazlumlarni shod etadi. xalk tinch 
va farovon yashaydi. Lekin kundan kunga mamlakatni boshqarish og’irlashadi. Podsho dono, 
ishbilarmon, maslahatchilarga muxtoj bo’lib qoladi. Shu vaqtda uning xizmatiga Oyto’ldi kelib 
qoladi. U donishmand va yaxshi xulqli kishi bo’lib, o’z bilim va tajribasini davlat ishlariga 
bag’ishlash uchun ko’p mashaqqatlar chekib Kuntug’dining huzuriga keladi. Kuntug’di 
Oyto’ldini sinab uning komil inson ekanligiga ishonch xosil qilgandan keyin undan juda ko’p 
maslahatlar so’raydi. Uning ko’rsatmalariga amal qilib, mamlakatni obodonlashtiradi va o’zi 
ham ko’plab bilim va insoniy fazilatlarga ega bo’ladi. 
Mehnatsevarligi, donoligi, har bir ishda bilimga tayanishi bilan Oyto’ldining hurmat-
e’tibori kundan-kunga ortib boradi. Kunlarning birida Kuntug’di Oyto’ldini o’z xuzuriga 
chakiradi. Oyto’ldi kelgandan keyin unga o’tirishga joy ko’rsatadi. Oyto’ldi elig ko’rsatgan 
joyga o’tirmay, o’zi bilan olib kelgan to’nini ustiga o’tiradi. Podsho xursand bo’lib gapirganda 

---

Oyto’ldi ko’zini yumib oladi, unga savol bilan murojaat qilsa, yuzini teskari buradi. Qaxri kelgan 
podshoga u shunday deydi: «Sening jahlingni chiqishiga sabab bo’lgan narsalar mening 
odatlarimdir. Sen menga joy ko’rsatding men o’tirmadim. Bu bilan mening o’rnim yo’qligini 
senga anglatmoqchi bo’ldim. Men – davlatman. Davlat bir joyda muqim turmaydi. Sen iltifot 
bilan boqqaningda men ko’zimni yumganimni boisi men ham bir ko’r kabiman. Kim menga 
ilashib qolsa, unga qattiq yopishib olaman. YAna savol bilan boqqaningda yuzimni teskari 
burganimni boisi shuki meni hamma qilmishlarim jafo, menga ishonma, men bevafoman», – deb 
javob berdi. SHoir yuqoridagi savol-javob orqali, inson davlatiga mast bo’lib, aldanib 
qolmasligini uqtiradi, chunki mol, boylik beqaror, vafosizdir. U kelib ketadi, degan fikrni ilgari 
suradi. 
YUsuf Xos Xojibning «Qutadg’u bilig» asaridagi asosiy g’oya kishilarni komil inson 
qilib tarbiyalash, odamni halokatga boshlovchi boylikka sajda qilish va uning ketidan quvish, 
adolatsizlik, uyatsizlik, yolg’onchilik kabi illatlardan xalos bo’lib, yaxshiliklarni egallashga 
chorlashdir. Mutafakkirning fikricha, ezgulik va ezgu kishilar misoli qorong’i kechani yorituvchi 
chiroqdir. Ezgu kishilar faqat yaxshilik qiladilar, evaziga mukofot kutmaydilar. Insonning dili 
doimo to’g’ri bo’lishi kerak. To’g’rilik aynan insonparvarlik demakdir. Odamlar ikki xil bo’ladi: 
yaxshilar va yomonlar. YAxshilar ham o’z navbatida ikki guruhga bo’linadilar. Ba’zi bir yaxshi 
odamlar yomonlarga qo’shilib qolsalar, darrov ayniydilar, yomonlarning yo’liga kiradilar. YAna 
bir toifa yaxshilar esa, umrlarining oxirigacha yaxshi bo’lib o’tadilar. Bular tug’ma yaxshilardir. 
Agar yaxshi fe’l oq sut bilan kirsa, unday odam umrining oxirigacha yaxshi bo’lib o’tadi: 
Yaxshi qiliq oq sut bilan kirsa, 
O’lim kelib tutmaguncha o’z tarzini o’zgartirmaydi. 
Mijozga aralashib yaratilgan qiliq 
O’lim buzmaguncha aslo buzilmaydi. 
Mutafakkir Oyto’ldining eligga javobi orqali yana shunday fikr yuritadi. Agar yurtboshi 
yaxshi bo’lsa, bunday yurt tinch, farovon bo’ladi. Bekning oldidagi odamlar yaxshi bo’lsa, 
boshqa insonlar ham yaxshi bo’ladi. Agar bekning yaqinidagi odamlar yomon bo’lsa, 
yomonlarning qo’li yurt ustidan g’olib keladi. Yaxshilik – bu yuksalishdir. Lekin hamma 
insonlar ham yaxshi bo’la olmaydilar. Hech qachon mardga yovuz do’st bo’la olmaydi. Kim 
yaxshilik qilsa yaxshilik topadi. Kimda-kim bir kunlik huzurni o’ylab andishasizlik qilsa, so’ng 
pushaymon bo’ladi. Kimda-kim yomonlik qilgan odamga yaxshilik qila olsa, men uni doim orzu 
qilaman. Ezgulik, yaxshilik ertangi kun uchun koni foyda. YOmonlikning mukofoti balo, 
mehnat, mashaqqat va o’kinchdir degan fikrni aytadi u: 
Qilgan ezguliklari uchun qaysi ezgu o’kindi ko’r, 
Yomonlik bilan nom chiqargan oqibat 
noiloj pushaymon qiladi 
Yomonlik qilinsa, yomonlik evazi o’kinch, 
Andishali bo’l, ataylab yomonga yaxshilik qil. 
Vaqti kelib Oyto’ldi qarib, kuni bitdi. U aqlli, donishmand bo’lganligi uchun yaxshi 
yashadi. Barcha orzu-tilaklariga etdi, mol-dunyo, hatto davlatning o’ziga xam vafo qilmadi: 
Oyto’ldi barcha tilaklarini tugal topdi, 
/Lekin/ tirikligini tugatdi, mol-dunyo qolib ketdi. 
Uning yolg’iz o’g’li bor edi. O’limi oldidan Oyto’ldi o’g’liga pand-nasihatlar qilib 
dunyodan ko’z yumdi. Otasining o’rniga eligga O’gdo’lmish xizmat qila boshladi. Kuntug’di 
O’gdo’lmishga shunday dedi: “Otangning menda haqqi ko’p edi, men bularni qaytara olmadim. 
Endi qolgan xaqlarini senga qaytaraman. Men senga ko’p nasixatlar qilay. Gaplarimni 
ko’nglingga tukkin. Agar birov senga biror yaxshilik qilsa uni yaxshiligini bil, unutma. 
Odamgarchilikli bo’l, doim odamgarchilik qil”, – degan pand-nasihatlarni qiladi va bu nasihatlar 
orqali inson degan ulug’ nomni oqlash, unga loyiq bo’lish murakkab ekanligini ta’kidlaydi: 
Birov senga muayyan mehnat singdirsa, 
U mehnatni unutma, misli o’lik bo’lma. 
Ey asl kishi, odamgarchilikni qo’yma, 

---

Kishilarga doim odamgarchilik qilib tur. 
Kimning kimga biror mehnati kirgan bo’lsa, 
Sen evazi uchun unga ko’proq mehnat singdir. 
Shoir insonlarni har bir ishda aqlga tayanishga, o’zgalarga g’amxo’r va mehribon 
bo’lishga, har bir ishni o’z o’rni va mavridi bilan bajarishga chaqirdi. U birovlarning taqdiri va 
hayotiga befarq qarab, ularni o’limga yoki boshqa og’ir jazolarga maxkum etgan xovliqma va 
ehtiyotsiz amaldorlarni qoralaydi. Bu bilan shoir dadillik va xushyorlikka amal qilishga undaydi 
va extiyotkorlikni maslahat beradi. 
Shoir mol-davlati bilan takabburlashib ketgan zodagonlarni tanqid qilib, baxt-tole’ga 
ortiq darajada berilib ketmaslik kerak, baxt keladi ham, ketadi ham deb ularni ogohlantiradi. 
Agar Xudo seni boshqalardan qo’lingni uzun qilib yaratgan bo’lsa, sen o’z fe’l-atvoringni ezgu 
tut. Elga rahnamosan, ularni to’g’ri yo’lga boshla. Odamlarni g’amini egin. Sen har bir och 
yupun inson uchun Alloh oldida javobgarsan. Elda adolat o’rnat. Boshliq eliga to’g’rilik va 
adolat ko’rsatsa, u barcha tilak va orzulariga etadi. Bahillikdan saqlan, saxiyning nomi mingu 
tirikdir. Boylikka xirs qo’yish nodonlikdir. Bu dunyoda oltin, kumish nihoyatda qimmatli narsa. 
Ammo o’zini tutgan kishi ulardan ham qadrliroq. Dunyoda odamzod farzandi turli yumushlar 
bilan band. Xamma maqsadi sari oshiqadi. Ko’pchilikning maqsadini boylik belgilaydi. Bunday 
odamlar yo’ldan adashgandirlar. Ma’naviy boyligim, ezgu a’mollarim ortsin, degan odam 
odamgarchilik qiladi, ko’ngil va tilni to’g’ri tutadi. Odamgarchilik hamma ezgu ishlarga asos 
bo’ladi. Agar beklikning asosini mustahkamlamoqchi bo’lsang adolat bilan ish yurit, 
Insonparvarliging esa seni ulug’likka etaklaydi