Hunar haqidagi qarashlari

Ikkinchidan,
bilimdonlik tarbiyachiga suv va havodek zarur va foydalidir. 
Tarbiyalanuvchini to’g’ri yo’lga yo’naltirish yo’l-yo’riqlari, uslub va vositalarini yaqqol his qilib 
turish aql-farosatli kishining tarbirkorligidan dalolat beradi.
Tarbiyaviy ishlarda oddiy so’zamonlik, mavxum pand-nasihatlar, siyqasi chiqqan so’z va 
iboralarni, bir xil mazmundagi gaplarni o’ylab-netmay ishlata berish tarbiyaning zavolidir. 
Uning hosilasi qayg’u-alam, tashvishlardan iboratdir. Pand-nasihatlar tarbiyalanuvchining 
tanholik, ruhiy xotirjamligi, qulay vaziyatda olib borilsa, kutilgan natijaga erishiladi. Uning 
tomonidan yo’l qo’yilgan kamchiliklarga kelsak, ularni xaspo’shlab o’tish yaramaydi. Ularni 
ochiq-oydin tuzatishga undash, bu kamchiliklarni ko’rsatib berish, bartaraf etish barcha chora-
tadbirlarini belgilab berish, uqtirish maqsadga muvofiqdir. Tarbiyalanuvchi yo’l qo’ygan 
kamchiliklarni tuzatish niyatida salbiy misollar va namunalardan foydalanish ma’qul emas. 
Bordiki tarbiyalanuvchida so’z tilsimi va qabul qilingan tadbir qiziqish, zo’r ishtiyoq uyg’ota 
olsa, bilish zarurki, ta’lim-tarbiya zamini tayyor, bemalol muddaoga o’tish mumkin. 
Tarbiyaga putur etkazadigan muhim omillardan biri – bu siyqasi chiqqan nasihatlarning 
nojoiz takrorlanishi. Natijada ular o’zlarining ta’sirchanlik kuchi va jozibasini yo’qotadi, 
tarbiyalanuvchida loqaydlik kayfiyatini keltirib chiqaradi. Murabbiy navbatdagi pand-
nasihatlardan keyin tarbiyalanuvchining har tomonlama o’ylab ko’rishga, fikr-mulohazalar 
yuritishiga erishish behad darajada muhimdir. “Agar do’sting yoki suhbatdoshing so’zlaringga 
va pand-nasihatlaringga, ularning maqsadiga o’z e’tiborini jalb qilmayotgan ekan, bunday 
suhbatni boshqa paytga ko’chir”,- deb maslahat beradi Ibn Sino. 
Uchinchidan,
o’z xulq-atvoridagi jiddiy qusurlarni bartaraf etishni, o’zida yuksak insoniy 
xislatlarni shakllantirishni astoydil orzu qilgan har bir inson haqiqiy ilmga muhtojdir. Bu borada 
mutafakkirning inson xulq-atvori, axloqiy me’yorlar, yaxshilik va yomonlik, yovuzlik 
kabilarning tayanch nuqtalari, o’ziga xos xususiyatlari, qonun-qoidalari hanuzgacha batafsil 
yoritib berilmaganligi haqidagi mushohadasi o’rinlidir. Inson ko’p hollarda o’z sa’y-harakatlari 
oqibatida kelib chiqadigan vaziyatdan bexabar qoladi. Natijada o’zi bilmagan holda o’ziga va 
o’zgalarga moddiy va ma’naviy zarar etkazadi. Buning asosiy sababi inson hayotining 
abadiyatga nisbatan o’ta qisqaligi, unga qiyoslaganda go’yoki bir daqiqadekligidadir. Hayot 
inson oldiga o’z echimini kutayotgan bir-biridan mushkul muammolarni qalashtirib tashlaydi. 
Inson esa qisqa umr ko’rish davomida ko’pincha yaxshi va yomonni bir-biriga qiyoslashga 
ulgurmay qoladi. Bunday murakkab vaziyatda yo’l qo’yilgan shoshqaloqlik, mulohazasiz 
xulosalar chiqarib olish salbiy oqibatlarga olib keladi. Shuning uchun “inson aql-akovati uning 
tashqi qiyofasini doimo kuzatib borishi va o’zining xulq-atvorining muayyan me’yor chegarasida 
ekanligiga ishonch hosil qilishi lozim”. 
Ibn Sino insonparvar, ma’rifatparvar mutafakkir sifatida inson axloqiy kamolotining 
cheksiz imkoniyatlariga komil ishonch bilan qaradi. Lekin uning ro’yobga chiqishi inson va 
jamiyatning real imkoniyatlariga bog’liqdir. Kimki o’z kamchiliklarini isloh qilishni, komil 
inson (“inson ul-komil”) darajasiga etishni dildan istasa, o’z xarakteriga xos konkret salbiy 
sifatlarni yaxshi bilib olishi zarur bo’ladi. Bordiki bu talabga amal qilinmasa, bunday odamning 

---

har qanday harakatlari zoe ketadi, u hech qanday natijaga erisha olmaydi. Oqibatda so’z va amal 
birligiga putur etadi. 
Shu bilan birgalikda inson muayyan jamiyatning maxsulidir. Inson uni qurshab olgan 
kishilarning bevosita ta’sirida yashaydi, ta’lim-tarbiya oladi, voyaga etadi va shaxs bo’lib 
shakllanadi. Agar jamiyatning bu ta’siri xosiyatli bo’lsa va inson uning ma’naviy-axloqiy 
talablarini o’zi uchun begona deb bilmasa, uning ma’naviy kamoloti tezlashadi. U ortiqcha 
qiyinchiliklarsiz, behuda sa’y-harakatlarsiz o’z kamchiliklaridan xalos bo’ladi, axloqiy halol-pok 
inson sifatida kamol topadi, unda yuksak axloqiy fazilatlar va aqliy-intellektual kamolot birligi 
g’olib keladi. Bunday ilm va axloq-odob uyg’unligi har qanday ta’lim-tarbiyaning yagona 
maqsad-muddaosi bo’lib qolmog’i muhim ahamiyatga molikdir.