«O’zbеknеftgaz» Milliy Xolding Kompaniyasi

20-bob
NEFT VA GAZNING ISTIQBOLLI (S
2
 TOIFA) 
ZAXIRALARINI HISOBLASH METODLARI,
BASHORAT QILINGAN VA POTENTSIAL
ZAXIRALARNI BAHOLASH 
 
Neft-gazning istiqbolli hisoblash va bashorat zaxiralarini baholash, neft va gaz 
sanoatining rivojlanishini rejalashtirish, uyumlarni razvedka qilish va ishlatishga 
ajratiladigan kapital mablag’ hajmini aniqlash imkonini beradi. 
Neft va gaz genezisi masalalari hamda ularning uyumlarining hosil bo’lishi va 
tarqalishi hali etarli darajada o’rganilmagan, shuning uchun hududning neft-gazlilik 
istiqbolini baholash neft va gaz uyumlarining yer qobig’ida taqsimlanish 
qonuniyatlari haqidagi ma’lumotlarni hisobga oluvchi umumiy geologik 
mulohazalarga asoslanadi.
Hozirgi vaqtga kelib, neft-gazlilikning taqsimlanishining faqat ayrim umumiy 
qonuniyatlari o’rganilgan. Geosinklinal oblastlarda neft va gaz to’planadigan 
regional zonalar asosan ularning chekka qismlariga to’g’ri keladi, ayrim zonalar esa 

shu oblastlarning cho’kkan hamda tog’lararo botiq qismlarida joylashgan. 
Platformalarda neft-gaz to’planadigan zonalarning qonuniy joylashishida yirik 
tektonik elementlar katta ahamiyatga ega bo’ladi. Bu yerda bunday zonalar asosan 
gumbazli ko’tarilmalar yonbag’irlarida joylashgan bo’lsa, neft-gaz to’planish 
zonalarining bir qismi platforma botig’i hamda chekka botiqliklar yonbag’irlari bilan 
bog’liq. 
Neft va gaz uyumlarining taqsimlanishiga kelsak, hozirgi vaqtda ularning faqat 
quyidagi strukturalarga bog’liqligi aniqlangan:
1) yer po’stining nisbatan ko’tarilgan uchastkalari 

uzulishlar, nomosliklar, 
qiyiqlanish va h.k.lar bilan to’silgan antiklinal ko’tarilmalar va tutqichlarga;
2) o’tkazmaydigan jinslar (qatlam) ostida yotuvchi, suyuqlik va gazni 
o’tkazuvchan g’ovakli va darzli jinslarga;
3) tog’lararo botiq va tog’oldi egilmasiga, tog’oldi egilmasiga qaragan platforma 
yonbag’irlariga, chekka va ichki chuqur platforma botiqliklariga, gumbazli 
ko’tarilmalarga va ularning yonbag’irlariga va h.k. 
Neft va gaz hosil bo’lishining noorganik nazariyasi tarafdorlari bunday 
qonuniyatlarga quyidagilarni kiritadalar: 
1) agar neft va gaz neft-gazli hudud kesimining yuqori gorizontlarida bo’lsa, ular 
barcha pastki gorizontlarida ham har doim uchraydi. 
2) neft-gazlilik chuqur yer yoriqlari bilan bog’liq. 
Istiqbolli zaxiralar (C
2
toifa) tavsifi O’zbekiston Respublikasining Davlat 
Zaxiralar Komissiyasi yo’riqnomasida berilgan (17-bob 17.3. mavzuga qarang). 
Neft va gazning bashoratli zaxiralarini miqdoriy baholashning umum qabul 
qilingan metodi hozircha ishlab chiqilmagan. SHuning uchun ham neft va gaz 
zaxiralarini bashoratli baholashning aniqligi bir qator omillarga bog’liq. Hozirgi 

---

436 
vaqtda ma’lum bo’lgan gaz va neft konlarining tarqalish qonuniyatlarini rejali va 
chuqur o’rganish asosida bunday metodni yaratishga va takomillashtirishga katta 
e’tibor berilmoqda. 
Bashorat zaxiralarni baholashda istiqbolli maydon bilan razvedka qilingan 
maydon oralig’idagi o’xshashlik (anologiya) metodi asos bo’lib xizmat qiladi. Bu 
metod geologik-razvedka ishlari va geologik-konchilik tadqiqotlari ma’lumotlariga 
asoslanadi. Buning uchun dastlab qazilgan va o’rganilgan konlardagi turli tektonik 
elementlar bo’yicha ko’tarilmalar zichligi, neft va gaz uyumlarining yotish 
sharoitlari, kesim bo’yicha zaxiralar zichligining o’zgarishi va h.k.larni tavsiflovchi 
dastlabki ayrim etalon qiymatlarni olish zarur. 
Razvedka qilingan konlardagi neft va gaz zaxiralarining va uyumlarning 
joylashishini o’ziga xos xususiyatlarini geologik jihatdan har tomonlama o’rganish 
ularga o’xshash istiqbolli maydonlarni o’rganishda asos qilib olinadi. O’rganilib, 
razvedka qilingan maydonlarda etalon sifatida olingan ko’pgina ko’rsatkichlar 
istiqbolli maydonlarda yo’q bo’lishi mumkin, lekin bu tadqiqotchini ikkilantirmasligi 
kerak, chunki qo’llanilayotgan ko’rsatkichlar bir-biri bilan o’zaro majmuaviy 
bog’liqligi tufayli ularning ayrimlarini bilish boshqalarini baholash uchun imkon 
yaratadi. 
Qayd qilingan etalon ko’rsatkichlardan konni o’ziga xos geologik tuzilishini 
bilgan holda foydalanish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Bunday holatda 
mavhum va rasmiy hisoblashlarni ishga solmasdan, istiqbolli maydonlar bo’yicha 
geologik ma’lumotlardan to’liq foydalanish kerak bo’ladi. 
Neft va gaz zaxiralari bo’yicha belgilangan toifalarga mansub bo’lmagan 
zaxiralar bo’yicha turli qarashlar mavjud. Istiqbolli neft-gazlilikni miqdoriy baholash 
bo’yicha Davlat Zaxiralar Komissiyasi tomonidan ishlab chiqilgan metodik 
qo’llanmaga (1984) muvofiq 
potentsial zaxira
(resurs)
lar 
deganda, oldindan ma’lum 
bo’lgan konlardan flyuid chiqarib olish boshlanishiga qadar mavjud bo’lgan sanoat 
ahamiyatiga molik neft va gaz zaxiralarining hamda istiqbolli va bashorat 
zaxiralarining umumiy miqdori, ya’ni oldin qazib olingan neft hajmi yig’indisi va 
razvedka qilingan (A+B+C, toifalari), istiqbolli (C
2
toifa) hamda bashoratli zaxiralar 
(D guruhi) tushuniladi. 
Bashoratli zaxiralar guruhida ularni baholash uchun yuqorida qayd qilingan 
qo’llanmaga muvofiq ikkita kichik D
1
va D
2
guruhlari ajratiladi. 
D
1
kichik guruhi

neft va gaz uyumlarining bashoratli zaxiralari bo’lib, ular 
quyidagi tutqichlarda uchrashi mumkin: 
1) strukturali tutqichlar: 
a) chuqur burg’ilashga tayyorlangan, lekin neft va gaz zaxiralari C
2
toifaga 
kiritilishi mumkin bo’lmagan; 
b) geologik va geofizik tadqiqotlar ma’lumotlari bo’yicha aniqlangan; 
v) qo’shni, yaxshi o’rganilgan (etalon) hududlardagi lokal ko’tarilmalarning 
tarqalish qonuniyatlari asosida taxmin qilinadigan; 
2) litologik va stratigrafik tutqichlar: 
a) bashorat qilinadigan maydonlarda bajarilgan geologik va geofizik tadqiqotlar 

---

437 
ma’lumotlari bo’yicha belgilangan; 
b) geologik tuzilishi yaxshi o’rganilgan (etalon) hudud bilan bashorat 
qilinadigan hududlarning geologik tuzilishini taqqoslash asosida qayd qilingan 
tipdagi tutqichlarning neft-gazliligi taxmin qilingan. 
D
2
kichik guruhi

neft-gazliligi geologik tuzilishining o’xshashligi bilan 
belgilangan yirik tektonik strukturalar (birinchi tartibli strukturalar) hamda neft-
gazliligi isbotlangan hududlar chegarasidagi ayrim svitalarning litologik-stratigrafik 
komplekslarida hisoblangan neft va gazlarning bashorat zaxiralari bo’lib, ularni 
hududning geologik o’rganilganlik darajasiga ko’ra D
1
kichik guruhiga kiritib 
bo’lmaydi.
D
2
kichik guruhiga quyidagi tektonik elementlarda joylashgan neft va gaz 
uyumlarining bashoratli zaxiralarini kiritish kerak: 
1) neft-gazliligi isbotlangan yirik tektonik strukturalar (birinchi darajali 
strukturalar)da, ularni D
1
kichik guruhiga kiritib bo’lmagan hollarda: 
a) hisoblash sanasiga mahsuldorligi belgilanmagan, neft-gazliligi ehtimoli 
bo’lgan litologik-stratigrafik komplekslarda; 
b) burg’ilashlar bilan aniqlanmagan, katta chuqurlikka cho’kkan regional 
mahsuldor litologik-stratigrafik komplekslarda; 
v) neft-gazliligi taxmin qilinadigan regional tarqalgan litologik-stratigrafik 
tutqichlar zonalarida. 
2) neft-gazliligi taxmin qilinadigan hududlarda D
2
kichik guruhiga ushbu yirik 
tektonik strukturada neft-gazliligi hali isbotlanmagan va litologik-stratigrafik 
komplekslarda hisoblangan bashorat zaxiralarini kiritish lozim. Geologik tuzilishi va 
rivojlanishi, neft-gazliligi avvaldan isbotlangan va yaxshi o’rganilgan hududlarni 
unga o’xshash tektonik strukturalardagi zaxiralarini taxmin qilish mumkin. 
M.A. Jdanovning fikricha, VNIGNI tasnifi (1970) aniq va mantiqiy emasligi 
bilan farqlanadi. Uning tomonidan istiqbolli (S
2
toifadan tashqari), alohida bashorat 
va potentsial zaxiralar ajratilishi taklif qilingan. 
Bashorat zaxiralarga neft-gazliligi geologik mezonlar asosida baholanishi 
mumkin bo’lgan hududlardagi zaxiralarni kichik guruhlarga bo’lmasdan kiritish 
mumkin: 
a) mufassal tadqiqotlar asosida o’rganilmagan, neft-gazliligi ma’lum bo’lgan 
yoki taxmin qilinadigan oblast (provintsiya)lar; 
b) regional tadqiqotlar asosida o’rganilgan svitalarning neft-gazliligi ijobiy 
baholanayotgan hududlarda; 
v) neft-gazli hududlarda joylashgan tektonik bloklar chegarasida hali 
burg’ilanmagan maydonlarda. 
Potentsial zaxiralarga regional geologik va geofizik tadqiqotlar olib borilmagan, 
neft-gazlilik to’g’risidagi geologik mezonlari bo’lmagan, neft-gazliligi faqat umumiy 
geologik mulohazalar (katta chuqurliklarda, akvatoriyalarda, yangi va o’rganilmagan 
hududlarda) asosida belgilangan hududlardagi zaxiralarni kiritish mumkin. 
Istiqbolli, bashorat va potentsial zaxiralarni hisoblash metodikasi va ularni 
baholash turlicha bo’ladi. 

---

438