O. A. H u s in o V patologik fiziologiyadan amaliyot darslari uchun

Sensor buzilishlar -
bu sezuvchanlikning buzilishi. Sezuvchanlik 
buzilishi turlariga og‘riq, harorat, taktil va chuqur (m ushak-bo‘g‘im) 
sezgi o ‘zgarishlari kiradi. Sezuvchanlik buzilishlari: 1) aneteziya -
sezgining yo'qolishi; 2) gipesteziya - sezuvchanlikning pasayishi; 3) 
p a re ste z iy a - g 'a la ti sezgi (a c h ish ish , uvushib q o lish , badanning 
jim irlashi); 4) gipersteziya - sezuvchanlikning oshishi va b.lar kiradi.
Etiologiyasi:
travmalar, sezgi asablari va markazlarini chandiq, shish 
bilan qisilishi; infeksiyaiar, intoksikatsiyalar, yallig‘lanish jarayonlari 
( n e v ritla r, p o lin e v ritla r). M e x a n iz m la ri: p e rife rik a sa b o x irla ri 
retseptorlarining shikastlanishi, orqa m iya orqa ildizchalari va shoxlari, 
uning orqa va yonbosh ustunlari, katta yarim shar po‘stlog‘i va po‘stloq 
osti sohalari sezgi markazlarining jarohatlanishidan iborat.
Sezgi turlarining birdaniga hammasi yoki uning faqat ayrim xillari 
b u z ilis h i m u m k in . S e z g in in g a y rim tu rla rin in g y o ‘q o lish i 
boshqalarining saqlanishi bilan kechadigan patologik holat 
bo 'linish
holati
yoki 
sezuvchanlik dissotsiatsiyasi
deyiladi.
P e rife rik asab ustu nin in g sh ik astlan ish i, shu asab innervatsiya 
q ila d ig a n jo y d a se zu v c h a n lik n in g ham m a tu rla rin in g b u z ilish in i 
chaqiradi. K o‘p periferik asab ustunlarining shikastlanishida (polinevrit) 
sezuvchanlikning buzilishi qo ‘l-oy o q lam i juda ham distal joylashgan 
qism larida «qo ‘lqop» va «paypoq» shaklida nam oyon bo ‘ladi. Orqa 
m iya orqa ildizchalarining shikastlanishida anesteziya tanada aylanma

---

(belbog4), qo‘l-oyoqlarda uzun-uzun tasm a shaklida ko'rinadi. Orqa 
ildizchalar shikastlanishida sezuvchanlikning yo‘qolishi aniq chegaraga 
ega bo‘lmaydi. Chunki yonida joylashgan sog‘ ildizchalar tom onidan 
s h ik a stla n g a n jo y in n e rv a tsiy a si t a ’m in la n a d i. O rqa m iy a o rq a 
s h o x la rin in g ja r o h a tla n is h i s ir in g o m ie liy a d a (k u lra n g m o d d a
hujayralarining yemirilishi, unda kovak hosil bo‘lishi) kuzatiladi. Bunda 
o g ‘riq va h aro rat sezuvchanligi b u z ila d i, lek in tak til va m u sh a k - 
b o ‘g ‘im lar o ‘tkazuvchanligi saqlanadi. O rqa ustunlar shikastlanishi 
orqa m iya suxotkasi (zaxm tufayli orqa m iyaning kasallanishi) yoki 
funikulyar mielozda uchraydi. Chuqur ham da taktil sezuvchanlikning 
y o 'q o lis h i, h a ro ra t v a o g ‘riq se z u v c h a n lig in in g sa q la n ish i b ila n
kuzatiladi. Shuning uchun ham bunday bem orlarda chayqalib yurish 
kuzatiladi
O rq a m iy a tra v m a s id a B ro u n - S e k a r s in d ro m i - o rq a m iya 
yarm ining k esilish sindrom i k u zatilad i. B unda kesilgandan pastki 
qismda taktil va chuqur sezuvchanlik shu kesilgan tomonda, harorat 
va og ‘riq sezuvchanligi qaram a-qarshi tom onda y o ‘qoladi. Chunki 
og‘riq va harorat sezuvchanligi yo ‘llari segm entm a-segm ent kesishib 
o 'ta d i, c h u q u r va ta k til se z u v c h a n lik y o ‘lla ri esa k e sish m ay d i. 
Jaro h a tla n g a n to m on d a h a ra k a t to 'x ta y d i. K o ‘rish tuguni so hasi 
p a to lo g ik ja ra y o n la ri va sezu v ch an lik y o ‘lin in g uchinchi neyroni 
shikastlanishi tana qarama-qarshi tom onida sezuvchanlikning hamma 
turlarin in g b u zilish iga va g ip er-p are ste z iy a larg a olib keladi. A gar 
impulslar bosh m iya p o ‘stlog‘igacha yetib bormasa, hayvon yoki odam 
qitiqlanish joyini aniqlashga qodir b o ‘lm aydi. M asalan, m ushukning 
dumi chimchilab olinsa, og‘riq sezadi, miyovlaydi va chiyillaydi, lekin 
sog‘lom hayvondek dumi tomonga q ayrilib qaramaydi.
V e g e ta tiv a s a b tiz im i p a to lo g iy a s i (VAT). VAT o rg an izm n i 
o ‘stirish: oziq alanish, o ‘sish, ko ‘pay ish ham da nafas, y u ra k -to m ir 
tizimi, ovqat hazm qilish a ’zolari tizimi funksiyalarini regulatsiya qiladi. 
VATning ik k i x il p a to lo g iy a s i: s im p a tik a sa b tiz im i (SA T ) va 
p a ra sim p a tik a sa b tiz im i (PAT) q ism la rin in g b u z ilis h la ri, y a ’ni 
sim patoadrenal va vagoinsulyar buzilishlari farqlanadi.
SAT q o ‘z g ‘alish i taxikardiya, A B k o ‘tarilish i, k o ‘z q o rac h ig ‘i 
kengayishi, ovqat hazm qilish shiralarida ferm entlarning ko ‘payishi, 
qaltirash, vaqtincha anuriya, keyinchalik poliuriya va b. natijalarga 
olib keladi. SAT m odda alm ashinuviga dissim ilyatsiyalovchi effekt 
ko‘rsatadi: u tezlashadi, glikogen parchalanishi kuchayadi. N atijada 
giperglikem iya so d ir b o 'ladi. Bu m e ’da osti bezi insulyar apparati

---

z o ‘riqishiga va tranzitor qandli diabetga olib keladi. G likogenning 
k u c h li p a rc h a la n is h i o ‘z n a v b a tid a energiya bilan t a ’m in lash g a
qaratilgan oqsil va y o g ia r parchalanishiga olib keladi. SAT morfologik 
substrati hisoblanuvchi uzun postganglionar tolalar SAT effektining 
ko‘p a ’zolarga tarqalishini «hammaga, hammaga, hammaga» sxemasi 
b o ‘yicha ta ’minlaydi.
PAT q o ‘zg ‘alishi bradikardiya, AB pasayishi, ko‘z qorachig'ining 
torayishi, terlash, ichak mushaklarining spastik qisqarishiga olib keladi. 
PAT morfologik xususiyati (postganglionar tolalar kalta bo iish i), uning 
q o ‘z g ‘alish effektini cheklaydi, m asalan, bronxial astm ada bronxlar 
silliq mushaklarining faqat m a’lum guruhlari spazmi ro‘y beradi.
VAT buzilishi m exanizm lariga: 1) MAT jarohatlanishi; 2) VAT 
markazlari, jumladan, gipotalamus markazlarining shikastlanishlari; 3) 
periferik vegetativ asablar va gangliylar shikastlanishlari kiradi.
MAT shikastlanishi nafas, y u ra k -to m ir tizim i, o sh q ozon-ichak
trakti buzulishlarig a olib keladi. M asalan, gipertoniya kasallig i va 
oshqozon yara kasalligi patogenezida kortiko -v isseral aloqalam ing 
b u z u lis h i a h a m iy a tg a e g a . VAT m a rk a z la rin in g s h ik a s tla n is h i 
(sim patik qism i - orqa m iya k o ‘krak va bel segmentlari, parasim patik 
qism i - m iya u stin i va orqa m iya d u m g ‘aza qism i) sim patikus va 
p arasim patikus effektlariga o lib kelad i. Gipotalam us shikastlanishi 
(unda 32 ju ft yadro m avjud) vegetativ funksiyalaming buzulishi bilan 
tavsiflanadi. Gipotalamusning orqa qism ida SAT, oldingi qism ida PAT 
m a rk a z la ri jo y la s h g a n . U la rn in g q o ‘z g ‘a lish e ffe k tla ri q a ra m a- 
qarshidir. Gipatalam usning shikastlanishi har xil buzilishlarga: ishtaha 
o ‘z g a ris h ig a , b u lim iy a , s iy d ik a jr a lis h i o ‘z g a rish ig a , p o liu riy a
(m asalan, qandsiz diabet va h.k.) olib keladi. SAT yoki PAT ustivorligi 
bilan kech adig an diensefal sin dro m - vegetonevroz yuzaga kelishi 
m um kin.
Vegetativ asab va ganliylar shikastlanishi ikki xil b o iish i mumkin: 
qitiqlanish - ta’sirning kuchayishi va shikastlanish - ta’siming susayishi, 
VAT a y rim q ism la ri fu n k siy a s i b o i m a s li g i m um kin. Ju m la d a n , 
desim patizatsiya silliq mushakli a ’zolar tonusining pasayishiga, tomirlar 
k e n g a y is h ig a , q on b o s im in in g p a s a y is h ig a , y u ra k fa o liy a tin in g
susayishiga va sekinlashishiga, k o ‘z qorachigining torayishiga, quloq 
to m irlarin in g kengayishiga, m e ’da v a ichak harakat funksiyasining 
faollashish ig a, sfinkterlar spazm iga, tana haroratining pasayishiga, 
gipogiikem iyaga olib keladi. Tajribada desimpatizatsiyani jarrohlik y o i i
bilan yoki immunologik usulda am alga oshirish mumkin. Sichqonlar

---

so‘lagida oqsil tabiatli modda - SAT o ‘stiruvchi stimulyator topiigan. 
Undan tay y o rlan g a n a n tiz ard o b e n d ig in a tu g ‘ilg an sic h q o n la rg a
yuborilsa, ularning simpatik gangliylari o ‘ladi. Odam va hayvonlarda 
desimpatizatsiya ularning himoya kuchlarini, zararli omillarga nisbatan 
qarshiligini keskin kamaytiradi, bu vaziyatda kuchsiz stress organizmni 
o ‘limga olib kelishi mumkin.
PAT q o ‘z g ‘alish i vagotoniya b ila n nam oyon b o ‘ladi, bu FOB 
(fosfororganik birikm alar) bilan xolinesteraza bloklanganda uchraydi. 
PAT qo‘zg‘alishi namoyon bo'lish shakllari har xil: 1) konstitutsional 
patologiya - vagotoniya; 2) timikoiimfatik holat - bunda timus, limfatik 
tugunlar kattalashadi, buyrak usti bezi gipoplaziyasi kuzatiladi. Stress 
bilan bog‘liq qo‘zg‘aluvchanlik yurak to ‘xtashiga olib kelishi mumkin. 
PAT holdan toyishi (funksiyaning to ‘xtashi, n. vagus kesilishi) bo‘g ‘iz 
m ushaklari falajlan ish ig a, zo tiljam g a o lib k elish i m um kin. Vagus 
bo‘g ‘izni bekituvchi mushaklar regulatsiyasiga aloqador. Shuning uchun 
ham uning funksiyasi to ‘xtashida so‘lak va ovqatlik nafas yo ‘llariga 
tushushi, aspiratsion zotiljam rivojlanishi mumkin (Husinov O. A., 1972). 
Vagus kesilganda o‘pka tomirlari innervatsiyasi ham buzuladi, bu o ‘pka 
shishi, va zotiljam rivojlanishiga («vagusli» zotiljam ) olib keladi.
SAT va PAT tonusining buzilishi - vegetativ distoniya - tom irlar 
tonusining buzilishi bilan kechadi v a u parasim patik yoki sim patik 
im pulsatsiyaning ustivorligi bilan b o g ‘liq. Bunda AB tez o ‘zgarib 
tu rish ga m oyil b o ‘ladi. D istoniya g ip o to n ik y oki g ip erto n ik tip d a 
kechishi m um kin. D istoniya o sh q o zo n -ich ak trakti tom onidan ham
yuzaga keladi, spastik qabziyat yoki ich ketish shaklida uchraydi.