O. A. H u s in o V patologik fiziologiyadan amaliyot darslari uchun

Patologik determinanta (PD).
MAT tuzilm asi b o ‘lib, u patologik 
tizim ni shakllantiradi v a uning faoliyatini aniqlaydi (Krijanovskiy G. 
N., 1994). 0 ‘zgargan asab m arkazlari patologik determ inanta rolini 
o ‘ynashi mumkin. P ato lo g ik determ inanta paydo bo ‘lish i va uning 
faoliyati MAT da tizimli miqyosda amalga oshiriladigan tipik patologik 
jarayonlar jum lasiga kiradi. Patologik tizim rivojlanishida patologik 
determinantaning roli sifatida orqa m iyaga bog ‘liq miokloniyalardagi 
orqa miyadagi o ‘zgarishlar misol bo‘lishi mumkin. PKQG hosil qilinishi 
bu q ism n in g g ip e rfa o l b o ‘lib q o lis h i v a p a to lo g ik d o m in a n ta
ahamiyatiga ega bo‘lishiga olib keladi. U orqa miya hamm a tomonlariga 
tarq a la d i, su p rasp in al d a ra ja g a y e ta d i v a h ar x il m otoneyronlarni 
fao llash tirad i. A n to g o n ist m u sh ak lar n eyro n lari o rasid a retsip ro k
munosabatlar yo‘qoladi va hamma neyronlar yagona funksional pulga 
(pul - jam lanm a, y ig ‘indi m a’nosida) - o ‘zida p atologik tizim ning 
markaziy efferent qismini, periferik afferent zvenosi bo‘lib hisoblangan 
tegishli kalla, b o ‘yin, gavda, oyoqlar va b. lam i o ‘zida aks ettiruvchi 
jamlanmaga aylanadi. U ning faoliyati generalizatsiyalangan talvasalar 
s h a k lid a n a m o y o n b o ‘la d i. B o sh m iy a p o ‘stlo g * id a p a to lo g ik
determinanta effekti m isoli sifatida, unda epileptik faollik o ‘choqlari 
k o m p lek sin in g h o sil b o ‘lis h in i k o ‘rs a tis h m um kin. A g ard a m iya 
po ‘stlog‘i har xil joylarida nisbiy sust epileptik faollik o ‘choqlari hosil 
qilinsa, so‘ngra yana bitta joyda yangi kuchliroq o ‘choq hosil qilinsa, 
bu k e y in g is i q o ‘z g ‘a lu v c h a n lik n in g k a tta in te n s iv lig i tu fa y li 
determ inanta aham iyatiga ega bo‘lib qoladi: uning ta ’sirida boshqa 
o ‘cho qlard a fao llik d eterm in an ta o ‘c h o g ‘idag i e p ile p tik fao llik k a 
o ‘xshab qoladi. Pirovardida bir tusdagi epileptik faollikka ega bo‘Igan 
ko‘p o ‘choqli kompleks hosil bo‘ladi (Krijanovskiy G. N ., 1994).
Patologik determinanta neyropatologik sindromlar asosida yotuvchi 
p a to lo g ik tizim h o sil b o ‘lish in i in d u tsirla y d i. U n in g riv o jla n ish i 
patologik jarayonni chuqurlashtiradi. Patologik determinantaning o ‘zi 
patologik jarayon rivojlanishining yangi endogen om ili hisoblanadi. 
Deyarli hamma asab buzilishlari patologik determinanta faoliyati bilan 
b o g 'liq , u universal patogenetik m exanizm aham iyatini kasb etadi. 
P a to lo g ik d e te rm in a n ta M AT ning to rm o z ia n ish ta 's ir in i am alga 
oshiruv chi tu z ilm a la rin i fao llash tirsa fu n k siy an in g tu shib qolishi 
shak lida ham ifo d a lan ish i m um kin. B u h o ld a u funksional defekt 
sifatida namoyon bo'ladi. Patologik determ inanta patologik tizimning

---

s a q ia n is h im , u n in g f a o llig in i t a ’m in la y d i. U n in g bu x u su siy a ti 
jarayonning dsstlabki bosqichlarida k o ‘rinadi. Shunday qilib patologik 
determ inanta patologik tizim ning davom etish davrini aniqlaydi. U 
patologik tizimning haqiqiy boshqarish zvenosi hisoblanadi, faqatgina 
uning ta ’siri tizimni patologik qiladi. Organizm tushib qolgan vaziyat 
noadekvat b o ‘lib qoladi, y a ’ni ta ’sir qilayotgan qitiqlovchilarga va 
organizm talablariga m uvofiq kelm aydi. Patologik determ inanta o ‘z- 
o ‘zicha neyropatologik sindrom lam ing o ‘ziga xosligini aniqlamaydi, 
u patologik tizim xususiyatlari - sindrom namoyon bo ‘lishi, kechishi, 
talvasalar xarakteri va b. ni aniqlaydi.
P a to lo g ik tizim (P T).
Y u q o rid a k o ‘rsa tilg a n id e k , MAT ning 
shikastlangan va shikastlanm agan tuzilm alarida hosil bo'Iuvchi yangi 
patodinam ik tuzilm ani aks ettiradi, uning faoliyati organizm uchun 
dizadaptiv yoki bevo sita p atogen aham iyatga ega (K rijanovskiy G. 
N., 1991, 1994). PT faoliyatining yaqqol ko'rinishi patologik qichishish 
refleksi hisoblanadi. U qichishish refleksi apparatida PKQG shakllanishi 
natijasida hosil bo‘ladi. Bu apparat patologik determinanta bo‘lib qoladi 
v a p a to lo g ik q ic h is h is h P T n in g p a to lo g ik q ic h is h is h reflek sin i 
shakllantiradi. PT faoliyatining boshqa bir misoli - noadekvat, patologik 
k u c h a y g a n o v q a t iz la b to p is h h a ra k a tid ir. E k s p e rim e n t la te ra l 
g ip o ta la m u sd a PK Q G h o sil q ilis h o rq ali c h a q irila d i. K eltirilg an
m isollarda harakatning va xulq-atvom ing majburiy shakllari keltirilgan: 
hayvonlar ularga keltiriladigan zararga qaramasdan bu harakatni to‘xtata 
olmaydi. Bular ham turli nevrologik va ruhiy buzilishlarda kuzatiladi.
PT hosil bo‘lishida boshqa patogenetik omillar va mexanizmlar bilan 
b ir q a to rd a M AT d a h o s il b o ‘lu v c h i e n d o g e n m o d d a la r t a ’siri 
aham iyatini alohida k o ‘rsa tib o ‘tish lozim. M asalan, sog‘lom m iya 
to ‘qim asida uning epileptizatsiyasida hamda retsipient - hayvonlarda 
e p ile p to g e n a g e n tla r t a ’s irid a c h a q irilg a n e p ile p tik fao llik d a bu 
o ‘z g a ris h la rn i y e n g illa s h tir u v c h i m o d d a la r to p ila d i. B un day
proepileptogenlar rolini m a’lum sharoitda ayrim peptidlar ham o‘ynashi 
m um kin.