O. A. H u s in o V patologik fiziologiyadan amaliyot darslari uchun

A sab buzilishlarining um um iy patog enezi.
/4sab tizim ida aynan 
patologik o ‘zgarishIar ikki xil hodisa bilan namoyon bo‘ladi. Ulardan 
biri - morfologik tuzilm alar va funksional aloqalam ing shikastlanishi 
va yemirilishi. Bu hodisani I. P. Pavlov «sinish» deb ifodaladi. Undan 
h a r x il p a to lo g ik ja ra y o n b o sh la n a d i - s h ik a s tla n is h s iz u p ay d o
b o ‘lm aydi. Am m o birlam chi p atog en om il ta ’sirida rivojlanadigan
shikastlanish o ‘z-o‘zicha patologik jarayonning rivojlanishini aks ettira 
olmaydi: u bu rivojlanishning sababi va sharoiti bo‘lib hisoblanadi.
B o sh q a h o d isa M A Tda s h ik a s tla n g a n va s h ik a s tla n m a g a n
tuzilm alam ing yangi patodinam ik uyushm a ~ patologik tizim ga (PT) 
b irik is h id a n ib o ra t (K rija n o v sk iy G . N ., 1991). P T n in g m uh im

---

xususiyati shundan iboratki, uning faoliyati fiziologik tizimlardan farqli 
r a v is h d a a d a p tiv e m a s, b a lk i d e z a d a p tiv y o k i o rg a n iz m uchun
to ‘g*ridan-to‘g ‘ri patogen ahamiyatga egadir. U asab tizimi yoki uning 
effekto r zvenosi hisoblangan n ish o n -a ’zolar faoliyatining buzilishini 
c h a q ir a d i. 
P T
h o sil 
b o ‘lis h i 
p a to lo g ik
ja ra y o n n in g
endogenizatsiyalanishi dem akdir, uning rivojlanishi P T rivojlanishi 
tufayli yuzaga keladi.
PT hosil bo‘lishi sabab-oqibat munosabatlarining almashib turishini 
ifo d a la y d i. P T - bu p a to lo g iy a d a y ang i s ifa t m is o lid ir. U ning 
shakllanishi v a faoliyati m a’lum qommiyatlar asosida amalga oshiriladi. 
P a to g e n o m illa r va p a to lo g ik tiz im fao liy atin in g b e v o sita t a ’siri 
natijasida yuzaga keladigan «sinish»ning umumiy natijasi asab tizimi 
in te g ra tiv fa o liy a tin in g izd an c h iq is h i h iso b lan ad i. B u h o d isalar 
patologik jarayonning term inal bosqichlarida, uning progresslanuvchi 
riv ojlan ish id a yaqqol k o ‘rinadi.
H a r b ir patogen om ilning ta ’siri tarqalgan zanjirsim on xilm a-xil 
tuzilm alam i qamrab olgan reaksiyani chaqiradi. Agar bir emas bir necha 
p atolog ik om il ta’sir qilsa, kom binirlangan natija yuzaga keladi. Bir- 
birig a q o ‘shilgan holda ta ’sir q iiu v ch i patologik o m illar ekzo - va 
e n d o g e n h a m d a n a sliy b o ‘lis h i m u m k in . B u h o la tla rd a m a ’lum
p ato log ik jarayonlam ing rivojlanishi, ayrim PT shakllanishi va ayrim 
neyropatologik sindrom lam ing rivojlanishiga nasliy m oyillik mavjud 
b o 'la d i.
Patologik jarayon rivojlanishi bosqichlarda kechadi. H ar bir bosqich 
unga xos mexanizmlar asosida am alga oshiriladi va ilgarigi bosqichlarda 
h o s il b o 'la d ig a n y ang i o m illa r b ila n b o g ‘liq b o ‘la d i. P a to lo g ik
jarayo nnin g endogenizatsiyalanish bosqichi muhim hisoblanadi, unda 
e k z o g e n p a to lo g ik o m illa r c h a q irg a n b irla m c h i s h ik a s tla n is h la r 
bosqichidan keyin ikkilamchi patologik omillarning yuzaga kelishi ro‘y 
b e ra d i. E n d i p a to lo g ik ja ra y o n riv o jla n ish in in g b e v o sita sababi 
birlam chi shikastlovchi ta’sir emas, balki shikastlangan asab tizimining 
o ‘zig a x o s ikkilam chi endogen m exanizm lari b o ‘Iib qoladi. Ammo 
b irla m c h i e tio lo g ik s a b a b la r o ‘z a h a m iy a tin i y o 'q o tm a y d i: u lar 
ta ’sirining davom qilishi yangi shikastlanishlar chaqiradi, a w a lg i hosil 
b o ‘lg a n la rn i kuchaytiradi yoki y a n g i ikkilam chi endogen patogen 
m exanizm lam ing hosil bo'lish ig a olib keladi.
Bosqichlar orasida sifatiy farqlardan tashqari m iqdoriy farqlar ham 
b o ‘ladi. Ularga birlamchi hosil b o ‘luvchi PKQG va uning quw atining 
oshishi, shu tizim atrofida ikkilamchi PKQG shakllanishi kiradi. Chunki

---

reyropatologik sindrom xuddi shunday klinik belgilar bilan namoyon 
bo‘ladi. Masalan, og‘riq sindromi oldin periferik tabiatli bo‘lishi, ya’ni 
periferiyadan patologik kuchaygan im pulsasiya (nevrom a, asabning 
qisilishi va b.) natijasida kelib chiqishi m um kin. Lekin keyinchalik 
notsitseptiv tizim lar m arkaziy bo‘lim larida - orqa miya, talamusda -
ikkilamchi PKQG hosil bo‘lishi m umkin, bunda o g ‘riq proyeksiyasi 
a w a lg i holida saqlanishi mumkin.