Universiteti voleybol, basketbol nazariyasi va uslubiyati kafedrasi a. A. Pulatov, M. A. Qdirova

7.4. Umumiy jismoniy sifatlarni tarbiyalash
7.4.1. Tezkorlikni tarbiyalash
Tezkorlik deb, m uayyan faoliyatni qisqa m uddat ichida ijro 
etilishiga aytiladi. Tezkorlik nam oyon boMishining uch ta asosiy 
shakliari mavjuddir:
1. H arakat reaksiyalarining latent (vashirin) vaqti.
2. Ayrirn harakatlar teziigi (tashqi qarshilik kichik b o lg a n d a )
3. H arakatlar chastotasi.
Tezkorlik nam oyon boMishining shakliari bir-biriga nisbatan 
bog‘liq emas.
K o‘rsatib o ‘tilgan u ch ta shaklning birgalikda kelishi tezkorlik 
n a m o y o n h o ‘lis h in in g b a r c h a h o lla r in i b e lg ila y d i. B iro q , 
m u rak k a b -k o o rd in atsio n yaxlit harakatlardagi tezlik faqat te zk o r­
lik darajasiga em as, balki boshqa sabablarga h am bog'liq. Shuning 
uch un yaxlit h arakat teziigi kishining tezkorligini faqat bilvosita 
ifodalaydi.
K ishining tezlik qobiliyatlari, u m u m a n , o ‘ziga xos b o ‘ladi. 
F aq at bir-biriga o'x shash h arak atlard ag in a te zk o r!ik -to ‘g ‘ridan 
to 'g ‘ri yoki bcvosita bir-biriga k o ‘chishi m um kin.
Tczkorlikning fiziologik va bioximik asoslari. 
Reaksiyaning 
latent vaqti beshta tarkibiy qism dan iborat:
1) retseptorda q o 'z g ‘alishning paydo b o ’lishi;
2) q o £zg‘alishni m arkaziy rierv sistemasiga uzatish;
3) q o ‘zg‘alishning nerv y o lia ri b o ‘ylab o 'tib borishi va effektor 
signal hosil bo'lishi;
4) signalning m arkaziy nerv sisternasidan m ushakka o 'tk a z i- 
lishi;
5) m ushakning q o ‘zg‘alishi va un d a m exanik faollikning paydo 
bo'lishi.
M aksimal tezlikda bajariladigan harakatlar fiziologik xususiyat- 
larga k o 'ra sustroq harakatlardan farq qiladi. Bular orasidagi eng 
m uhitn farq sh un dan iboratki, h arak atlarn i m aksim al tezlikda 
bajarish davom ida sensor bog‘lanishlar hosil b o lis h i qiyinlashadi: 
reflektor yoy im pulslarni tashib ulgurolm aydi. Tezlik ju d a katta
161

---

b o ‘lganida harakatlarni yetarlicha aniqlik bilan bajarishning qiyinligi 
m ana shu bilan b og‘liqdir.