Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universitetti ergasheva g. S., M. Nataqulova

F u n d am en tal ta d q iq o tla r 
tab iat, ja m iy a t v a in so n n in g tuzilishi, 
shakllanishi va riv o jlan ish ig a oid aso siy q o n u n iy atlar h aq id a yangi 
bilim lar olish, u lar o 'rta sid d a g i o 'z a ro alo q ad o rlik , shuningdek, 
m uayyan faoliyat n a tijasid a y aratilg an o b y e k tla m i 
o 'rg a n ish g a
y o ’n altirilgan nazariy 
v a (yoki) tajrib a y o 'n a ltirilg a n
faoliyat 
hisoblanadi.
A m aliy ta d q iq o tla r 
am aliy m aq sad larg a erish ish va aniq 
v azifalam i hal etish u ch u n aso san yangi b ilim lar va fundam enrtal 
tad q iq o tlar natijalarini q o 'lla s h g a y o 'n a ltrilg a n fao liy at h isoblanadi.
M azk u r 
b ilim lam i 
am a liy o td a
q o 'lla s h
in so n n in g
ilm iy- 
tad qiqotchilik faoliyati n atijasid a am alg a o sh irilad i va ishlab ch iq arish
jaray o n ig a, y a ’ni tex n o lo g ik ja ra y o n g a tad b iq etiladi.
2. 
Ilm iy ta d q iq o t va u n in g m oh iyati. 
Ilm va ilm iy tad q iq o t - 
jam iy atn i, iq tiso d iy o tn in g b arch a sohalarini, sh u n in g d ek , ijtim oiy, 
siyosiy va m a ’naviy so h alam i riv o jlan ish in i ta'm in lo v ch i, in so n iy at 
sivilizatsiyasida uning tab iatg a, atro f-m u h itg a turli d a rajad a (ijobiy va 
salbiy) ta ’sir etad ig an asosiy k u ch h isoblanadi. T araq q iy etay o tg an
ja m iy a t v a u ning h ar bir a'zosi ilm iy -tex n ik riv o jlan ish n in g o'sib 
borishini bev o sita ta'siri q a m ro v id a bo'ladi. M a ’lu m o tlar tah lilid an
k o 'rin a d ik i, ilm , y a ’ni, fan yangi bilim lam i y aratish , o 'zlash tirish va 
yangi usullar h am d a m asalalam i y ech ish g a m aqsadli y o 'n altirilg an
inson faoliyatini q am rab o luvchi m u rak k ab ijtim oiy ja m o a v iy voqelik 
b o 'lib , u b ilim lam in g oddiy a lg eb rik y ig'indisi (to 'p lam i) em as, balki 
tartibga solingan, tizim lash tirilg an m ajm ui ekan. [
2
].
O 'z g a rib boray o tg an tab iat v a ja m iy a t q o n u n iy atlari tin im siz 
o 'rg a n ish n i, 
tadqiq 
etishni, 
tad q iq o t 
n atijalarin i 
in soniyatning 
m anfaatlariga, 
u lam in g
tu rm u sh
farovonligini 
riv o jlan tirish g a 
y o 'n a ltirilg a n
b o 'lis h i 
lozim . 
D arhaqiqat, 
ilm iy -tex n ik av iy
taraq q iy o tn in g o q ibatlari, zam o n av iy ilm -fan n in g kashfiyotlarini 
suiste'm ol q ilish n in g xav flilig i, shu n in g d ek , zam o n av iy ilm -fanning
62

---

loqiy m uam m olari, a x b o ro tla r x u ru ji, atom va y ad ro e n e rg iy asin in g
tinchlik va ijtim oiy m a q sa d la rd a q o 'lla s h (ah o lin i en erg iy a b ilan
ta ’m inlash m aqsadida), in so n n in g ta b iatg a ta 's irin i op tim allash tirish , 
uning ijtim oiy jav o b g a rlig in i o shiradi. B u esa o 'z n av b atid a ilm iy 
tadqiqot ishlarini ijobiy y o 'n a lis h d a tashkil etilish in i ta la b qiladi. 
Ushbu 
x u su siy atlar 
h a q id a
g ap irg an d a. 
n afaq at 
ilm iy -tad q iq o t 
faoliyatining o'zi, balki u n in g te x n o lo g ik tara q q iy o tn in g in tellek tu al 
poydevori, zam onaviy d u n y o n i te z o 'zg arib turishi h am d a zam o n av iy
jlm -fanning ijtim oiy o q ib atlari h a q id a ham u n u tm aslik kerak.
A gar inson ilm nuri b ilan o 'z yo'lini y o ritm asa, z u lm at va 
nodonlik k o 'ch asid a qoladi. K ishi q a lb in in g nuri ilm va m a 'rifa t bilan 
b a q u w a t bo'ladi. In so n iy a tn in g q ad ri ilm b ilan h o sil b o 'lad i. Ilm d an
hali hech kim z a ra r k o 'rg an em as. Ilm ni eg allab olish e sa b ir san'atdir.
Ilm iy tad q iq o t - y an g i b ilim la m i ishlab ch iq ish ja ra y o n i, b ilish
faoliyati tu rlarid an biri (Ilm iy tad q iq tn in g m ohiyati u ch u n 1-m avzu, 
10-12 betga qarang). U nga o b y ek tiv lik , ishonchlilik, an iq lik xos. Ilm iy 
tadqiqot h am m a sh artlarg a am al qilib tak ro rlan g an d a h am ish a birdek 
natija berishi, bahs etila y o tg a n m asalani isbotlashi lozim . Q u y id a 
ilmiy tad q iq o t ja ra y o n i, k o m p o n en tlari, ta d q iq o t tu rlari, tad q iq o tc h ilik
faoliyatini tark ib to p ish i x u su sid a to 'x ta lib o 'tis h jo iz .
Ilm iy tad q iq o t bir-biri b ila n b o g ’langan ikki ja ray o n :
1. T ajriba;
2. N a z ariy ad an iborat.
Ilm iy ta d q iq o t q a to r k o m p o n e n tla m i o 'z ich ig a oladi (3 -rasm ).
[ 
Ilmiy tadqiqotning kom ponentlari 
1
-----------
1 
M avzuni tanlash_______________
j
-----------[ 
M avjud axborot to'plash 
1
-----------[ 
T adqiqot sohasidagi sh a rt-sh aro it 
]
■
 
T adqiot m etodlar 
I
{ 
Ilmiy fara zlam i oldindan tahlil qilish 
|
| 
T ajrib a o'tkazish 
|
-----------[ 
Olingan n a tijalarn i tahlil etish 
]
| 
U m um lashtirish 
1
-----------[ Vangi fakt (dalil)va q o n u n larn i ifodalab berish 
1
-----------1 
Umiv b ash o rat yuritish 
1