Боҳодир эшов

2-МАВЗУ. ЎЗБЕКИСТОНДА ИЛК ДАВЛАТЛАРНИНГ 
ШАКЛЛАНИШИ ВА РИВОЖЛАНИШ БОСҚИЧЛАРИ 
1-§. Ўзбекистон ҳудудларида илк шаҳарларнинг пайдо бўлиши 
жараѐнлари 
Ўтган асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб Ўзбекистоннинг бронза 
даврига оид ѐдгорликларни кенг миқѐсда тадқиқ этилиши натижасида ушбу 
ҳудудларнинг қадимги тарихи ва маданияти тўғрисида бой маълумотлар 
олинди. Турли йилларда жанубий Ўзбекистон ҳудудларида илк, ривожланган 
ва сўнгги бронза даври илк деҳқончиликнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши, 
урбанизация жараѐнлари ҳамда илк давлатчилик масалалари, маданий ва 
иқтисодий алоқалар, ҳунармандчиликнинг тараққий этиши масалалари бўйича 
А.Асқаров, Э.Ртвеладзе, А.Сагдуллаев, Т.Ширинов, Б.Абдуллаев, У.Рахмонов, 
Э.Сайко, Ш. Шайдуллаев каби олимлар тадқиқот ишлари олиб бордилар. 
Ушбу тадқиқотлар натижасида бронза ва илк темир даври ўлкамиз жанубий 
ҳудудларида бўлиб ўтган ижтимоий-иқтисодий, сиѐсий ва маданий тараққиѐт 
масалалари ва айниқса, ушбу ҳудудларда илк шаҳарларнинг пайдо бўлиш 
асослари ва ривожланиш босқичлари, илк давлатчиликнинг пайдо бўлиши 
жараѐнларига кўплаб аниқликлар киритилди. Ушбу масалалар бўйича жуда 
кўп янги маълумотлар фанга жорий этилди ва этилмоқда. 
Замонавий тарихий маълумотларга кўра Бақтрия ерлари бу -
Афғонистоннинг шимолий-шарқий қисмини, Жанубий-Ғарбий Тожикистон ва 
Ўзбекистоннинг жанубидаги (Сурхон воҳаси) ерларни ўз ичига олган. Ундан 
ташқари замонавий тарихий адабиѐтларнинг барчаси ҳозирги кунда 
Сурхондарѐ вилояти, Тожикистоннинг Кўлоб ва Қўрғонтепа вилоятларини ўз 
ичига олган ерларни шимолий Бақтрия сифатида эътироф этадилар. 
Кўпчилик тадқиқотчиларнинг фикрларига қараганда, неолит даврига 
келиб «ҳисорлик» овчилар кичик ва йирик дарѐлар воҳаларини, Бойсунтоғ ва 
Куҳитанггача бўлган тоғ ва тоғ олди ҳудудларини ўзлаштирадилар. Бронза 
даврига келиб эса бу ҳудудларда бошқа кўринишга эга бўлган ҳамда ўзига хос 
хўжалик шаклидаги янги маданиятлар шакллана бошлайди. 
Ушбу маданият соҳиблари яшаган масканлардан бири Сополлитепа 
бўлиб, бу ѐдгорлик Сурхондарѐ вилояти Шеробод тумани ҳудудида, 
Куҳитангтоғдан оқиб тушувчи кичик дарѐнинг қадимги ирмоғи бўйида 
жойлашган. Сополлитепа пайдо бўлган сой маҳаллий аҳоли орасида 
Ўланбулоқсой деб аталади. Жанубий Ўзбекистон ҳудудларида ҳозирги кунга 
қадар аниқ бўлган энг қадимги ўтроқ деҳқончилик жараѐнлари, 
тадқиқотчиларнинг фикрича, қуйидаги бешта асосий босқичга бўлинади:
1.
Сополли босқичи -мил. авв. 1700-1500 йй. 
2.
Жарқўтон босқичи -мил. авв. 1500-1350 йй. 
3.
Кўзали босқичи -мил. авв. 1350-1200 йй. 
4.
Молали босқичи - мил. авв. 1200-1050 йй. 
5.
Бўстон босқичи – мил.авв. 1050-900 йй.
Ушбу босқичларнинг саналари тадқиқотчилар томонидан махсус таҳлил 
этилиб илмий жиҳатдан асосланган (А.Асқаров). 

---

24 
Тадқиқотлар таҳлилидан шундай хулоса чиқаришимиз мумкинки, 
Шимолий Бақтриянинг қадимги шаҳарлари узоқ давом этган тарихий 
жараѐнлар ва турли: ижтимоий-иқтисодий, сиѐсий, маданий ва табиий-
географик омилларнинг таъсири натижасида шаклланиб келган. Қадимги 
Шарқ ва маҳаллий кўринишдаги урбанистик маданиятнинг уйғунлашуви 
қадимги Бақтрия шаҳарсозлигининг асосини ташкил этади. Кейинроқ эса 
ўзига хос бўлган шаҳар маданияти мустақил равишда ривожланади. 
Мил. авв. II минг йилликнинг иккинчи чорагида Амударѐнинг ўнг 
қирғоғида, аниқроғи, унинг ғарбий қисмида Сополлитепа кўринишидаги 
дастлабки мустаҳкам қишлоқлар пайдо бўлади. Ушбу қишлоқлар бу 
ҳудудларда ривожланган бутунлай янги кўринишдаги қишлоқлар бўлиб, 
неолит даври (Ҳисор маданияти) маконларидан ажаралиб туради. 
Сополлитепада узоқ йиллар тадқиқотлар олиб борган А.Асқаровнинг
фикрича, ѐдгорлик мустаҳкам асосда қад кўтарган бўлиб, қуйидаги ажралиб 
турувчи белгиларга эга: икки қисмли тузилиш - мустаҳкам марказий қисм ва 
унинг атрофида мустаҳкамланмаган маскан, унча катта бўлмаган майдон, 
асосий қисмнинг аниқ режавий тузилиши, саккизта кўп хонали турар-жойлар 
қисмларининг марказлашуви ва уларнинг йўлаклар билан ажралиб туриши, 
бўлма (отсек)лари бўлган ҳимоя деворлари. Ундан ташқари, кулолчилик ва 
металлга ишлов бериш ҳунармандчилиги ҳамда деҳқончиликнинг етакчи 
мавқега эга бўлиши ҳам Сополлитепа учун хосдир.
Тадқиқотлар натижаларига кўра, Сополлитепа аҳолисининг асосий 
машғулоти сунъий суғоришга асосланган ўтроқ деҳқончиликдан иборат эди. 
Қазишмалар пайтида катта хум кўринишидаги идишлардан ва омборхона 
вазифасини бажарувчи хоналар сатҳидан топилган арпа, буғдой, тариқ 
донлари ҳамда бутун Сополлитепа мажмуида кўплаб учрайдиган дон янчгич, 
келисоп, кетмон ва ўроқлар айнан деҳқончилик хўжалигидан далолат беради. 
Ундан ташқари, турар-жой қолдиқлари, қишлоқнинг тузилиши ва умуман 
археологик топилмаларнинг кўриниши ҳам манзилгоҳ аҳолисининг қадимги 
деҳқончилик маданиятига хос бўлган ўтроқ турмуш тарзини ифода этади. 
Сополлитепа қишлоғи аҳолисининг яна бир муҳим хўжалик тармоғи 
чорвачилик эди. Қазишмалар пайтида жуда кўплаб топилган уй ва ѐввойи 
ҳайвонларнинг суяклари айнан мана шу жараѐндан далолат беради. Умуман 
олганда, Сополли маданияти соҳиблари хўжалигида сунъий суғоришга 
асосланган деҳқончилик ва уй чорвачилиги манзилгоҳдаги иқтисодий 
ҳаѐтнинг асосини ташкил этган. Ундан ташқари ушбу маданиятга хос бўлган 
кулолчилик ишлаб чиқаришнинг юқори даражаси, металлга ишлов беришнинг 
жадал ривожланиши, тўқимачилик соҳасининг тараққиѐти каби омиллар 
манзилгоҳнинг нафақат иқтисодий, балки ижтимоий ҳаѐтида ҳам муҳим 
аҳамият касб этади.
Сополли маданияти ҳукм сурган давр тарихий-маданий жараѐнларига 
назар ташлайдиган бўлсак, мил. авв. II минг йилликда Амударѐнинг ўнг ва чап 
қирғоғида кўпчилик тадқиқотчиларнинг фикрича иккита: Сополли маданияти 

---

25 
ва Дашли маданияти ѐки Сополли-Дашли маданиятининг икки хил кўриниши 
кенг тарқалади.
Сополли - Дашли маданиятининг келиб чиқишини таҳлил этар экан 
А.Асқаров ва Т.Шириновлар Ўрта Осиѐнинг жануби, шимоли-шарқий Эрон, 
шарқий Эрон ва шимолий Афғонистон ҳудудларидаги ўтроқ деҳқончилик 
шаклидаги археологик мажмуаларни умумий маданий жамоалар сифатида 
Намозгоҳ тарихий-маданий бирлиги (НИКО - Намазгинская историко-
культурная общность) деб аташни таклиф этадилар. Шунингдек улар НИКОда 
маҳаллий кўринишлар ва ҳатто, алоҳида маданиятлар бўлиши мумкинлигини 
инкор 
этмайдилар. 
Агар 
маълум 
ҳудудлардаги 
тарихий-маданий 
жараѐнларнинг ўзига хослигини, географик жойлашув ва шарт-шароитларни
ҳисобга оладиган бўлсак, бу фикрга қўшилиш мумкин. 
Амударѐнинг ўнг қирғоғида шаклланган Сополлитепа-бронза давридаги 
дастлабки ўтроқ деҳқончилик қишлоғи ҳисобланади. Аммо, кейинчалик, 
ўтроқ деҳқончилик жамоалари шимолий чегараларининг кенгайиши 
муносабати билан Сополлитепа ўзининг илгариги аҳамиятини йўқота 
бошлайди ва бўшаб қолади ҳамда асосий марказ вазифаси эса, тоғ дарасидан 
чиқувчи йўл устидаги мустаҳкам қалъа сифатида пайдо бўлган Жарқўтонга 
ўтади.
Жарқўтон ѐдгорлиги Сурхондарѐ вилояти Шеробод туманидаги 
Шеробод дарѐсининг кўҳна ўзани Бўстонсой ѐқасида жойлашган. Ушбу 
ѐдгорликда 1973 йилдан бошлаб ўзлуксиз олиб борилган тадқиқот ишлари 
натижасида бу ҳудудларда рўй берган урбанизация жараѐнларига кўплаб 
аниқликлар киритиш имконияти пайдо бўлди. Хусусан, Жарқўтондаги 100 
гектардан кам бўлмаган ҳудуддан арки аъло, шаҳристон, улкан ибодатхона 
қолдиқлари, металл эритувчи печлар, 20 гектарли қабристон, кўплаб моддий 
маданият буюмлари топиб ўрганилди. Ундан ташқари Жарқўтон ҳудудида 
олиб борилган тадқиқотлар кўҳна шаҳарнинг пайдо бўлиб ривожланган 
санасини аниқлаш ҳамда ушбу ҳудудларда юз берган тарихий-маданий 
жараѐнларни бир неча босқичларга ажратиб ўрганиш имкониятини берди. 
Ушбу тадқиқотлар натижаларига кўра, Жарқўтондаги қадимги шаҳар 
ҳаѐти дастлаб уч босқичга, яъни, Жарқўтон (мил. авв.1500-1350 йиллар), 
Кўзали (мил. авв.1350-1200 йиллар) ва Молали (мил. авв. 1200-1000 йиллар) 
босқичларига бўлинди. Кейинроқ, Жарқўтоннинг қарама-қаршисида, 
Бўстонсойнинг ўнг соҳилида ўрганилган ѐдгорликлардаги тадқиқотлар 
натижасида Молали босқичини икки фазага, яъни Молали (мил. авв.1200-1000 
йиллар) ва Бўстон (мил. авв. 1000-900 йиллар) фазаларига бўлиб ўрганиш 
имконияти пайдо бўлди. 
Олиб борилган тадқиқотлар таҳлилидан шундай хулоса чиқариш 
мумкинки, мил. авв. II минг йилликнинг ўрталарига келиб Жарқўтон ўша 
ҳудудлардаги деҳқончилик билан шуғулланувчи аҳоли қабилалари 
уюшмаларининг мустаҳкам истеҳкомига айланади. Афтидан, айнан мана шу 
истеҳком орқали Ҳисор тоғ олди воҳалари ва жанубий Тожикистоннинг 
ғарбий ҳудудларига шимолдаги аҳолининг кўчишлари бўлиб ўтади. Айнан 

---

26 
мана шу ҳудудлардан топилган ѐдгорликлар топографияси ва уларни 
даврлаштириш ушбу жараѐн изчиллик билан бўлиб ўтганлигини кўрсатади. 
Ундан ташқари яна шу нарса ҳам маълумки, бу жараѐннинг ривожланиши 
мил. авв. II минг йилликнинг иккинчи ярми Амударѐнинг ўнг қирғоғидаги 
ўтроқ деҳқончилик турмуш тарзи кечирувчи аҳоли манзилгоҳларида аҳоли 
сонининг ўсиши ва ишлаб чиқарувчи кучларнинг тараққиѐти учун ҳам кенг 
имкониятлар яратди. 
Бронза даври Жанубий Ўзбекистон шаҳарлари ҳақида гап кетар экан 
шуни таъкидлаш жоизки, бу давр ѐдгорликлари фақат археологик тадқиқотлар 
орқалигина ўрганилиб, бу даврдаги сиѐсий-маъмурий тузилмалар ҳамда 
ижтимоий-иқтисодий муносабатлар эса ѐзма манбаларсиз, қиѐсий таққослаш 
асосида ўрганилади. Айнан мана шунинг учун ҳам тадқиқотчиларнинг ушбу 
жараѐнлар хусусидаги хулосалари кўп ҳолларда тахминлардан иборат. 
Масалан, А.Асқаров ва Б.Абдуллаевлар бронза даври ривожланишининг 
Жарқўтон босқичини (мил. авв. II минг йиллик ўрталари) ибтидоий жамоа 
тузуми емирилиш даврига, Кўзали ва Молали босқичларини (мил. авв. II минг 
йилликнинг охирлари) эса мулкий тенгсизлик муносабатлари пайдо бўлиши 
даврига оид деб ҳисоблайдилар. В.И.Сарианиди эса, аксинча, мил. авв. II минг 
йилликнинг охири I минг йилликнинг бошларида давлатчилик муносабатлари 
шакллана бошлаган Бақтриянинг умумий ижтимоий ривожланиш даражасини 
ошириб юбормасликни таклиф этади. 
Т.Ш. Шириновнинг фикрича, Жарқўтонни Месопотамиядаги «чифдом» 
ва «ном» га ўхшаш кичик давлатнинг маъмурий маркази бўлган деб тахмин 
қилиш мумкин. Аммо, Месопотамиядаги давлатлардан фарқли ўлароқ, у 
беқарор сиѐсий бирлашма бўлган. Мил. авв. II минг йилликнинг охири – I 
минг йилликнинг бошларида Ўрта Осиѐнинг жанубида бир неча кичик давлат 
уюшмалари вужудга келган бўлиб Дашли 3, Гонур 1, Тўғолоқ1, Улуғтепа, 
Намозгоҳдепа, Олтиндепа каби Жарқўтон ҳам улардан бирининг маркази 
бўлган бўлиши мумкин. 
Кўпчилик олимларнинг эътироф этишларича, Ўрта Осиѐнинг жанубида 
илк шаҳарлар ва давлат уюшмаларининг пайдо бўлиш жараѐни В.М.Массон 
томонидан нисбатан аниқроқ изоҳланган. Тадқиқотчи бу жараѐнда иккита 
асосий босқични ажратади: 1) маълум воҳаларда шаҳар-давлатларнинг пайдо 
бўлиши: 2) улар асосида йирик ижтимоий-сиѐсий тизимнинг шаклланиши. 
Сўнгги йиллардаги тадқиқотлар натижаларини умумлаштирган 
А.Асқаров Жарқўтонни, умумий майдони 100 гектардан кам бўлмаган шаҳар-
давлат сифатида изоҳлайди. Шунингдек, Э.В.Ртвеладзе ўзининг сўнгги 
йиллардаги ишларидан бирида Ўзбекистон ҳудудидаги илк давлатчилик 
масалаларига тўхталиб, мил. авв. II минг йилликнинг иккинчи ярми-
Ўзбекистон жанубида эмбрионал шаклдаги давлатга ўхшаш тузилма қарор 
топади, давлатнинг бундай намунаси Жарқўтонда ўз аксини топган дейиш 
мумкин, деган фикрни илгари суради. 
Ўтган асрдаѐқ фанда ишлаб чиқилган типологияга асосан, илк 
давлатларнинг нисбатан қадимги шакли (Месопотамияда) шаҳар-давлатлар, 

---

27 
«номлар» ҳисобланади. Умуман олганда ном давлатлар, шаҳар-давлатлар, 
жамоалар ва воҳалар марказларини Жарқўтон мисолида қиѐсий таҳлил қилиш 
мумкин. 
Юқорида таъкидланганидек, Жарқўтон кўринишидаги манзилгоҳлар 
мажмуини ном давлатлар билан қиѐслаш учун етарли қатор умумий белгилар 
бор. Жумладан, Месопотамиядаги ном давлатлар учун хос бўлган ѐзув 
намуналари Жарқўтондан ҳам топилганлиги катта илмий аҳамиятга эга бўлди. 
Хусусан, яқинда Ш.Шайдуллаев Ўзбекистоннинг жанубидан топилган 
пиктографик белги - ѐзувлар ҳақидаги мақоласини матбуотда эълон қилди. 
Тадқиқотчининг маълумотларига кўра, Жарқўтон ѐдгорлигидан сополларга 
битилган 47 белгидан иборат ѐзувнинг топилиши аждодларимизнинг бронза 
даврида пиктографик ѐзувни яратгани ва ўз фикрини турли белгиларда 
ифодалаганини кўрсатади. Шунингдек, Шерободдаги Ғоз қишлоғи ѐнидаги 
илк темир асрига оид ѐдгорликдан тош ўғир (кели) топилган бўлиб унинг 
сиртида умумий сони 14 та бўлган пиктографик белги-ѐзув мавжуд. 
Тадқиқотчи бу белгини Миср иероглификаси билан солиштириб улардан бири 
"ҳақиқат", яна бири эса дунѐнинг айланиши яъни, "чархпалак" деб ўқилиши 
мумкинлигини тахмин қилади. 
Бронза даври Жанубий Ўзбекистоннинг ўтроқ жамоалари деҳқончилик 
маданияти ривожининг янги даражасига ўтадилар. Агар Сополлитепада 
аввалдан ўйланган режа бўйича қурилган шаҳармонанд (протогород)нинг 
белгилари кўзга ташланса, Жарқўтон эса, Ўзбекистон ҳудудларидаги илк 
шаҳар ривожининг бошқачароқ намунасини акс эттиради. Э.В.Ртвеладзенинг 
фикрича, Жарқўтон бир нечта қишлоқдан иборат бўлиб, унинг ҳудуди 
аҳолининг турли гуруҳлари томонидан босқичма-босқич ўзлаштирилган. 
Олимнинг ҳисоблашича, шаҳар тизимининг ривожи маълум схемада бўлиб 
ўтган: илк қишлоқ, ѐки қишлоқлар гуруҳи – шаҳармонанд.
Юқоридагилардан хулоса ясаб айтиш мумкинки, бронза даври Жанубий 
Ўзбекистон ҳудудларида яшаган ўтроқ деҳқончилик жамоалари жамият 
тараққиѐтининг юқори поғонасида бўлиб, ибтидоийликнинг сўнгги 
босқичидан цивилизацияга ўтадилар. Ушбу цивилизациянинг бошланиши 
шаҳармонанд (протогород) белгиларни ўзида акс эттирган Сополлитепа 
бўлган бўлса, Жарқўтон Ўзбекистон ҳудудларидаги илк шаҳарларнинг ѐрқин 
мисоли эди. Шеробод воҳасидаги шу даврга оид Жарқўтон мажмуига кирувчи 
масканлар гуруҳини эса шаҳар-давлат ѐки ном давлатлар билан қиѐсий 
солиштириш мумкин. Ёки ҳеч бўлмаганда, мил. авв. II минг йилликнинг 
сўнгги чорагида Шимолий Бақтрия ҳудудларида йирик ва мустаҳкамланган 
марказларга эга бўлган, ном ѐки воҳа кўринишидаги давлатларнинг 
бошланиш босқичида бўлган