Xirurgik kasalliklar

QIZILO’NGACH KASALLIKLARI 
 
Anatomik-fiziologik ma’lumotlar 
Qizilo’ngach (oesophagus) – halqumni me’daning kardial qismi bilan 
tutashtirib turadigan kovak a’zo bo’lib, balog’at yoshidagi odamda uning 
uzunligi 24-29 sm ni tashkil etadi. Qizilo’ngach devorining qalinligi o’rta 
hisobda 3-4 mm atrofida bo’lib, uzuksimon tog’ayning pastki cheti, VI bo’yin 
umurtqasi sohasidan boshlanadi va uning pastki qismi (2-4 sm) qorin 
bo’shlig’ida joylashgan bo’ladi. 
Quyidagi ma’lumotlar amaliy ahamiyatga ega: qizilo’ngachda uchta 
torayma bo’lib, yuqorigisi qizilo’ngachning kirish qismida yuqori qoziq tishlar 
oldingi chetidan taxminan 14-15 sm masofada, o’rta torayma aorta ravog’i va 
chap bosh bronx sohasida va pastkisi diafragma bilan kesishgan joyida bo’ladi. 
59. rasm. Qizilo’ngachga fiziologik toraymalari. 

---

247 
Qizilo’ngach anatomik jihatdan uch qismga bo’linadi: bo’yin qismi (pars 
cervicalis – boshlanishdan orqa ko’ks oralig’iga kirish qismigacha – 5-6 sm), 
ko’krak qismi (pars thoracalis – ko’krak qafasidan diafragmagacha – taxminan 
17 sm) va qorin qismi (pars abdominalis – diafragmadan chiqishdan me’daning 
kardial qismi bilan tutashguncha – 2-4 sm). 
Qizilo’ngach o’z yo’lida qator a’zolar bilan duch keladi yoki ularga 
anatomik jihatdan yaqin, qizilo’ngachning oldingi tomonida yuqorida traxeya 
turadi. Traxeya bifurkatsiyasi sathida qizilo’ngachni chap bronx kesib o’tadi. 
Pastroqda esa, perikard bilan ajratilgan o’ng bo’lmaning orqa yuzasi joylashadi. 
Diafragmal teshik orqali o’tishning oxirida, endi qorin pardasi bilan qoplangan 
qizilo’gach jigarning chap bo’lagiga tegib turadi. 
Qizilo’ngach orqasida umurtqa pog’onasining bo’yin qismi va birinchi 
ko’krak umurtqalari joylashadi. Th
10
yordamida u ko’krak yo’lini (ductus 
thoracicus) kesib o’tadi va umurtqa pog’onasidan uzoqlashadi, qizilo’ngach 
orqasida ichkarida o’ng tomonda toq vena (v. azygos), chap tomonda ko’krak 
aortasi, ular orasida esa ko’krak yo’li joylashadi. Shu yo’lda qizilo’ngach o’ng 
bronxial arteriyani, bir necha qovurg’alararo arteriyalar va venalarni, hamda 
undan plevra bilan ajratilgan v. hemiazygosni kesib o’tadi. Qizilo’ngach o’ng 
tomonda yuqorida traxeya bilan bekilgan. Xuddi shu erda o’ng qaytuvchi 
nervning tarmog’i o’tadi. Eng yuqori bo’limida u qalqonsimon bezning o’ng 
bo’lagiga tegib turadi. 
Chapda qizilo’ngach qalqonsimon bezning chap bo’lagi, shu bezning 
venalari bilan chegaralanib turadi. Unga traxeo-ezofageal burchakdan 
qizilo’ngachning oldingi sathiga o’tadigan chap qaytuvchi nerv yaqinlashadi. 
Uning yaqinida, chap o’mrov osti sohasida ko’krak yo’li joylashadi. Keyinroq 
qizilo’ngach aorta ravog’ining gorizontal qismiga yaqinlashadi, mediastinal 
plevra, kardiya sohasi, me’da tubiga tegib turadi. 
O’ng adashgan nerv qizilo’ngachga o’ng bronx bilan kesishgan sathida 
yaqinlashadi, bu IV-V ko’krak umurtqasi sathiga muvofiq keladi va 
qizilo’ngachning orqa yuzasida joylashib, qorin bo’shlig’iga kiradi. Chap 

---

248 
adashgan nerv qizilo’ngachning oldingi devoriga yaqinlashadi. Shunday qilib, 
qizilo’ngach o’zining butun yo’lida traxeya, pastga tushadigan aorta, ko’krak 
yo’li, simpatik chegaradosh ustunning ko’krak qismi, o’pka va plevra, 
diafragma, yuqori kovak vena, perikard va yurakning orqa yuzasi bilan anatomik 
jihatdan yaqin yoki tegib turadi. 
Qizilo’ngach bo’yin qismi va ko’krak bo’limi boshlanishda aorta 
ravog’igacha o’rta chiziqdan birmuncha chapda yotadi. Ko’krak bo’limining 
o’rta qismida qizilo’ngach o’rta chiziqdan birmuncha o’ngga og’adi va 
diafragma ustida aortadan oldinda yotadi. Shunday qilib, qizilo’ngach bo’yin 
bo’limida chapdan kesishga qulay. Ko’krak bo’limining pastki uchdan bir 
qismida qizilo’ngach pastga tushadigan aorta va yurak xaltasi orasida yotadi va 
unga chap tomonlama transplevral yo’l bilan yaqinlashish oson. 
Umuman olganda, qizilo’ngachning tuzilishi butun me’da-ichak yo’liga 
muvofiq keladi. Devori 4 qavatdan tashkil topadi – shiliq qavat (mucosa), shiliq 
osti qavati (submucosa), mushak qavati (muscularis) va tashqi biriktiruvchi 
to’qima pardasi (tunica adventicia). Qizilo’ngachning shiliq pardasi ko’p qavatli 
yassi epiteliy burmalaridan hosil bo’lgan. Qizilo’ngach ko’p qavatli yassi 
epiteliysining me’daning tsilindrsimon epiteliysiga o’tishi keskin, tishsimon 
chiziq ko’rinishda yuz beradi (linea zerrata). Ko’pchilik kishilarda u anatomik 
kardiyadan birmuncha yuqorida joylashgan. 
Qizilo’ngachning oxirgi qismida odatda taxminan 75% hollarda 
qizilo’ngachning yuza yoki kardial bezlarini saqlagan me’da shilliq pardasining 
sohalari bo’ladi. Bu bezlar me’daning kardial beziga o’xshash va xlorid kislota 
ishlab chiqaradigan parietal xujayralar saqlashi mumkin. Me’da tsilindrsimon 
epiteliysining ektopik joylashgan orolchalari va yuzaki joylashgan bezlar 
qizilo’ngachning birmuncha proksimal sohalarida ham uchrab turadi. 
Qizilo’ngach yaralari rivojlanishida ularga muayyan ahamiyat beriladi. 
Shilliq osti pardasi (qavati) biriktiruvchi to’kima va elastik tolalardan hosil 
bo’lgan: u g’ovak va harakatchan. Qizilo’ngachning shilliq osti pardasida, 
ayniqsa uning proksimal bo’limida uning chuqur yoki «xaqiqiy» bezlari 

---

249 
joylashgan. Ularning umumiy miqdori 200 dan oshmaydi deb hisoblaydilar. Bez 
shilliq parda yuzasiga burchak ostida yo’nalgan yo’llarga ochiladi. Bezning 
umumiy uzunligi 1 mm dan oshmaydi. Qizilo’ngach devori bezlari 
sekretsiyasini vagus nazorat qilib turadi. Uning sekretor tolalari 
ta’sirlantirilganda bezlar quyuq shilliq chiqara boshlaydi, u tobora suyuqlanib 
boradi. Bu sekret hazm qilish kuchiga ega emas. 
Qizilo’ngachning mushak devori ichki doira mushaklar va tashqi bo’ylama 
tolalardan iborat. Ular o’rtasida g’ovak biriktiruvchi to’qima qatlami bo’ladi, 
unda yirik tomirlar va nervlar joylashgan. Bo’ylama mushak qavati odatda 
tsirkulyar qavatdan ikki baravar yupqa, qizilo’ngachning yuqori uchdan bir 
qismida mushaklar ko’ndalang-targ’il, mushak pardasining uchdan bir pastki 
qismi silliq mushaklardan tashkil topgan. Sfinkter ahamiyati bo’lgan mushak 
qavatining qalin qismi qizilo’ngachga kirish qismida va diafragmal torayma 
sathida bo’ladi. F.F. Saks (1964) fikricha, katta odamda qizilo’ngach mushak 
qavati tsirkulyar qatlamining qalinligi kardiya sohasida 2,2 mm, bu uning 
birmuncha proksimal qismlaridagi qalinligidan 1,5-2 marta ortiqdir. 
Qizilo’ngach tashqi tomondan g’ovak biriktiruvchi to’qima bilan o’ralgan, 
undan limfatik va qon tomirlar, biriktiruvchi to’qimadan iborat tortmalar o’tadi. 
Chunonchi, qizilo’ngachning oldingi chap devorini chap bronx asosi bilan 
bog’lab turadigan chap qizilo’ngach – bronxial boylami, qizilo’ngachning orqa-
chap devorini aorta ravog’ining botiq yuzasiga taqab turadigan qizilo’ngach-
aortal boylami va qizilo’ngachning distal bo’limini diafragmaga taqab turadigan 
Morozov-Savvin boylami kabilar farq qilinadi. Qizilo’ngachning abdominal 
kesigi seroz parda bilan qoplangan bo’ladi.