6-ma’ruza past kuchlanishli kommutatsion apparatlar va relelar. Reja

ПВ
600
п
ПВ
I
I
ном
пк



; 
bu erda: 
I
nom
– uzoq muddatli rejim uchun nominal tok; 
n
– soatiga ulab-uzishlar 
miqdori (soni)%; 
PV -
ulanish davomiyligi, %. 
Kontaktorlarning kontakt tizimi aslida bir qutblidir. Lekin asinxron 
dvigatellarni ulab-uzish chastotasi yuqori (1200 tagacha) bo‘lganda revers qilish 
uchun ikki qutbga ega bo‘lgan KTPV-600 kontaktorlari qo‘llaniladi. 
8.2-rasm. 
Ushbu kontaktorlarda ‘arakatlanuvchan kontaktlar apparat korpusidan 
izolyasiya qilingan bo‘lib, xavfsiz ish sharoitini ta’minlaydi. Dvigatelni yuritish, 
to‘xtatish va revers qilish uchun shunday kontaktorlardan uchtasi talab qilinadi. 
YOy o‘chirish tizimi. O‘zgarmas tok kontaktorlarida ko‘p ‘ollarda yoy 
o‘chirishning magnitli puflash tizimi keng qo‘llaniladi. Kontaktning 
‘arakatlanmaydigan qismi qatirilgan o‘qqa alo’ida g‘altak o‘rnatiladi, yoy ‘osil 
bo‘lganda ushbu g‘altakda magnitlovchi kuch ‘osil bo‘lib, mazkur kuch ta’sirida 
magnit oqimi ‘osil bo‘ladi va ushbu oqim qisman yoy orqali oqib o‘tadi. Magnit 
maydon bilan yoy toki o‘rtasidagi ta’sirlashuv natijasida elektrodinamik kuch ‘osil 
bo‘lib, u yoyni katta tezlikda siljishiga olib keladi. 

---

YOy uzunligi birligiga ta’sir etuvchi elektrodinamik kuch miqdori: 






H
B
F
o
o

Magnit maydoni ‘osil qilish usuliga ko‘ra yoy o‘chirishning quyidagi 
tizimlari mavjud: 

yoy o‘chirish g‘altagi ketma-ket (seriesli) ulangan tizim; 

yoy o‘chirish 
g‘altagi parallelp (shuntli) ulangan tizim; 

doimiy magnitli tizim. 
Birinchi xolatda
g‘altakdan elektr manbasidan uzatilayotgan zanjir toki oqib 
o‘tadi. Bunda: 
F
1
= K
1
.
I
2
yoki
F
1
=
I
2
Ushbu tizimning afzalliklari quyidagilardan iborat: 
-
mazkur tizim tok kuchi 100A dan yuqori bo‘lganda samarali ishlaydi; 
-
tizimning ishlashi tok yo‘nalishiga bog‘liq emas (tok o‘z yo‘nalishini 
o‘zgartirganda magnit maydon o‘z ishorasini o‘zgartiradi, yoyga ta’sir qilayotgan 
kuch esa ishorasini o‘zgartirmaydi); 
-
yoy o‘chirish g‘altagidan zanjirning nominal toki oqib o‘tishi munosabati 
bilan g‘altak kesim yuzasi katta bo‘lgan o‘tkazgichdan yasaladi, shu munosabat 
bilan g‘altak mexanik ji’atdan bikir bo‘lib, ish davomidagi favqulotda turtunishlar 
uning uchun ‘avfli emas. G‘altakda tushayotgan kuchlanish bir volptning yuzdan 
bir ulushlarini tashkil qiladi, shu munosabat bilan g‘altak izolyasiyasiga katta 
talablar qo‘yilmaydi. 
Mazkur tizim quyidagi kamchiliklarga ega: 
-
kichik toklarda (5-7A) ‘osil bo‘lgan yoylarning qiyin o‘chirilishi; 
-
qo‘shimcha g‘altak uchun mis sarfi; 
-
yoy o‘chirish g‘altagining qizishi hisobiga kontaktlarning qo‘shimcha 
qizishi. 
YOy o‘chirish g‘altagi parallelp (shuntli) ulangan tizimda
g‘altak alo’ida 
mustaqil manbaga ulanadi. Magnit maydon kuchlanganligi o‘zgarmas (N=const) 
bo‘lib, uzish paytidagi tok kuchiga bog‘liq emas. 
F
2 
=K
2
I
Tok kuchi 0 dan 
I
nom
gacha bo‘lganda, 
F
2
>
F
1
va shu munosabat bilan 
tokning kichik qiymatlarida ‘osil bo‘lgan yoyning yonish davri keskin kamayadi 
(
I
>
I
nom
bo‘lganda 
F
2
<
F
1
). Kichik tok zanjirlarida shuntli tizimdan foydalanish 
samarali, chunki yoy yonish davri bir ‘il bo‘lgan taqdirda bu ‘olda kichik 
miqdordagi magnitlovchi kuch talab qilinmoqda, bu esa o‘z o‘rniga iqtisodiy 
ji’atdan foydalidir. Lekin bunga qaramay shuntli tizim qator kamchiliklardan ‘oli 
emas: 
-
yoyga ta’sir qilayotgan elektrodinamik kuch tokning yo‘nalishiga bog‘liq; 
-
yoy o‘chirish g‘altagi manba kuchlanishiga ulanishi, g‘altak izolyasiyasining 
shu kuchlanishga mos ravishda tanlangan bo‘lishini talab etadi, shuningdek g‘altak 
ingichka o‘tkazgichdan yasalganligi esa uning bikirligi kamligini bildirib, ‘ar 

---

qanday favqulotda turtinish g‘altak izolyasiyasini va ‘atto o‘zini ishdan chiqarib 
qo‘yishi mumkin; 
-
qisqa tutashish rejimida yoyni o‘chirish effektiv emasdir, chunki bu rejimda 
manba kuchlanishi keskin kamayib ketadi. 
YOy o‘chirishning doimiy magnitli tizimi
yuqorida yoritilgan shuntli 
tizimdan deyarli farq qilmaydi. Bu ‘olda magnit maydoni doimiy magnit 
tomonidan ‘osil qilinadi. Ushbu tizim quyidagi afzalliklarga ega: 
-
magnit maydon ‘osil qilish uchun qo‘shimcha energiya sarfi yo‘q; 
-
kontaktorni yaratishda mis sarfining kamayishi; 
-
kontaktlarning qo‘shimcha qizishining yo‘qligi; 
-
tokning ‘ar qanday qiymatida ‘am shuntli tizimga nisbatan yoyni ishonchli 
o‘chirish imkoniyati. 
Kontaktorlarning elektromagnit tizimi
. O‘zgarmas tok kontaktorlarida 
klapan tipidagi elektromagnitlardan keng foydalaniladi. Kontaktorlarning 
elektromagnitlari 
tebranishga, turli turtinishlarga
bardoshli bo‘lib mexanik 
ji’atdan emirilishga qarshiligi katta bo‘lishi talab qilinadi. Kontaktorning eng katta 
kuchlanishi 110% U
nom
dan oshmasligi kerak. 
Avtomatik boshqarish tizimining ishlashi nuqtai nazaridan kontaktorning o‘z 
ulanish vaqti uning asosiy xarakteristikalaridan biri bo‘lib, ushbu vaqt magnit 
oqimining boshlang‘ich F qiymatidan qo‘zg‘alish oqimi F
tr
qiymatigacha ortish 
vaqti bilan yakorpning ‘arakatdagi vaqti (t
dv
) yig‘indimiga teng (bunda t
tr
>t
dv
). 
Tok kuchi 100A bo‘lgan kontaktorlar uchun o‘z ulanish vaqti 0,14sek.ni, tok 
kuchi 600A bo‘lgan kontaktorlar uchun esa ushbu vaqt 0,37 sek.ni tashkil qiladi. 
Kontaktorning 
o‘z uzilish vaqti
esa kontaktorni manbadan uzish vaqtidan 
boshlab, to kontaktlar to‘la uzilishigacha ketgan vaqtni tashkil etadi. Ushbu vaqt, 
tok kuchi 100A bo‘lgan kontaktorlar uchun 0,07 sek.ni va tok kuchi 600A bo‘lgan 
kontaktorlar uchun 0,23 sek.ni tashkil etadi. 
O‘zgaruvchan tok kontaktorlari
. Bunday kontaktorlar nominal toki 100A 
dan 1000A gacha bo‘lgan oraliqda ishlab chiqiladi. Ular konstruksiyasi tarkibiga 
o‘zgarmas tok kontaktorlari tarkibiga kiruvchi barcha elementlar kiradi. 
Bunday kontaktorlarning kuch kontaktlari bittadan beshtagacha bo‘ladi. 
Amaliyotda 3 qutbli etib tayyorlangan kontaktorlar keng tarqalgan. Kontaktorlarda 
asosan ko‘prik shaklidagi kontaktlardan foydalaniladi. 
‘osil bo‘lgan elektr yoyini o‘chirishda, shuningdek, kontaktlarning kamroq 
emirilishini ta’minlash uchun quyidagi tizimlar qo‘llaniladi: 
-
tok g‘altagi yordamida va bo‘ylama yoki labirint shakldagi teshikli yoy 
o‘chirish kamerasi yordamida yoyni magnitli o‘chirish; 
-
po‘lat plastinkalardan yasalgan ionsizlashtiruvchi panjarali yoy o‘chirish 
kamerasi. 
YOyni magnitli puflash usulida o‘chirishda yoyga ta’sir qilayotgan kuch 
tokning kvadratiga proporsionaldir. SHuning uchun o‘zgaruvchan tokda ‘am yoyga 
yo‘nalishi o‘zgarmaydigan kuch ta’sir qiladi. Kuch vaqt davomida ikki marta katta 
chastotada tebranib turadi. YOyga ta’sir etayotgan kuchning o‘rtacha qiymati 
o‘zgarmas tok kontaktoridagi kuchga deyarli teng bo‘ladi. Ushbu usul quyidagi 
kamchiliklarga ega: 

---

-
ushbu usul soatiga ulab-uzish miqdori 600 ga teng bo‘lgan kontaktorlarda 
qo‘llaniladi; 
-
po‘latda energiya yo‘qolishi miqdori ortadi va yoy o‘chirish kamerasi 
yaqinidagi kontatlarning xaroratini oshishiga olib keladi. 
-
YOy tokini majburiy uzish natijasida o‘ta kuchlanish ‘olati yuzaga kelishi 
mumkin. 
Kontaktlarning elektrik emirilishga bardoshliligini (15
. 
10
6
gacha) keskin 
oshirish uchun kontaktlarni tiristorlar yordamida shuntlash tavsiya etiladi. 
O‘zgaruvchan tok yoyini o‘chirishda kuchlanish g‘altagidan (shuntli) 
foydalanish mumkin emas, chunki tok o‘z yo‘nalishini o‘zgartirganda magnit 
oqimining ‘am ishorasi o‘zgaradi, ‘amda faza ji’atdan siljib boradi. 
Amaliyotda po‘lat plastinkadan yasalgan ikkita panjarali yoy o‘chirish 
kameralaridan keng foydalaniladi. 
O‘zgaruvchan tok kontaktorining elektromagnit mexanizmi SH va P 
shakllarida ijro etilgan elektromagnit yuritma yordamida ‘arakatga keltiriladi.