Qarshi muhandislik iqtisodiyot institui neft va gaz fakulteti «texnologik mashinalar va jihozlar» kafedrasi

 
EКSTRAКSIYALASHNING ASOSIY USULLARI 
Amaliyotda suyuqlik aralashmalarini ekstraksiyalashning quyidagi usullari 
qo‘llaniladi: 1) dastlabki aralashma va ekstragentni bir maro-tabalik kontaktiga 
asoslangan jarayon (bir pog‘onali ekstraksiyalash); 2) har bir pog‘onada toza 
erituvchi ishlatish yo‘li bilan ekstraksiyalash (ko‘p pog‘onali ekstraksiyalash); 
3) bitta yoki ikkita erituvchi yordamida qarama-qarshi oqim bilan ko‘p bosqichli 
ekstraksiyalash (ko‘p pog‘onali ekstraksiyalash). Birinchi va ikkinchi usullar 
kichik hajmli ishlab chiqarishlarda hamda laboratoriya sharoitlarida qo‘llaniladi. 
Sanoat miqyosida uchinchi usuldan, ya’ni fazalarning qarama-qarshi 
oqimidan foydalaniladi. Qaysi bir usul qo‘llanishidan qat’i nazar, 
ekstraksiyalash jarayoni erituvchini regeneratsiya qilish bilan birga olib boriladi. 
Regeneratsiyaning maqsadi eritmalar tarkibidagi kerakli komponentlarni ajratib 
olish va erituvchilarni qaytadan ishlatishdan iboratdir. 
Bir pog‘onali ekstraksiyalashning sxemasi 5-rasmda tasvir-langan. 
Dastlabki eritma G‘ va erituvchi S

aralashtirgich (1) ga beriladi, so‘ngra 
aralashma tindirgich (2) da ikki qatlam – ekstrakt E va rafinat R
 
ga ajraladi. 
Dastlabki aralashma va erituvchi bir karra to‘qnashib, jarayon ko‘p vaqt davom 
etgan holatdagina muvozanat konsentratsiyalariga yaqin tarkibli ekstrakt va 
rafinat olish mumkin bo‘ladi. Jarayonni davriy va uzlyuksiz rejimda olib borish 
У
0
У
б
X
0
X
б
1
2

---

83 
mumkin. Ekstraksiyalash jarayoni uzlyuksiz rejim bilan olib borilganda 
regeneratsiya qilingan erituvchi uzlyuksiz ravishda aralashtirgichga qaytariladi. 
Ushbu usul tarqalish koeffitsiyentining qiymati katta bo‘lgan sharoitda 
qo‘llaniladi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
5-rasm.
Bir pog‘onali ekstraksiyalashning sxemasi: 
1–aralashtirgich; 2–tindirgich; F–dastlabki eritma; A,V–aralashma komponentlari; S–
ekstragent; E–ekstrakt; R–rafinat. 
6-rasmda har bir pog‘onada toza erituvchini ishlatishga asoslangan ko‘p 
karrali ekstraksiyalashning sxemasi ko‘rsatilgan. Bunday jarayon bir necha 
pog‘onalarda olib borilib, ikkinchi pog‘onadan keyingi hamma pog‘onalarda 
dastlabki aralashma sifatida oldingi pog‘onalardan olingan rafinatlar (R
1
, R
2
, 
R
3
,…, R
n-1
)

ishlatiladi. Toza holdagi ekstragentning umumiy miqdori bir 
necha bo‘laklar (S
1
, S
2
, S
3
, …, S
n
)
 
ga bo‘linib, parallel ravishda hamma
pog‘onalarga beriladi. Кeyingi har bir pog‘onaga dastlabki eritma sifatida 
uzlyuksiz ravishda konsentratsiyasi pasayib borayotgan rafinatlar (R
1
, R
2
, R
3
, 
…, R
n-1
)
 
beriladi, shu sababdan ekstraktning konsentratsiyasi birinchi 
pog‘onadan (E
1
) oxirgi pog‘onagacha (E
n
) kamayib boradi. Yuqori darajadagi 
toza rafinat olish uchun katta hajmdagi toza ekstragent kerak 
6-rasm.
Кo‘p pog‘onali va erituvchini parallel ravishda ishlatishga asoslangan 
ekstraksiyalashning sxemasi: 
1,2,3, n – pog‘onalar;S
1
, S
2
, S
3
,…..,S
n
– pog‘onalarga berilayotgan rafinatlar; E
1
, E
2
, 
E
3
,......,E
n
– pog‘onlardan uzatilayotgan ekstraktlar.
F=A+B
A+B 
R 
E 
R 
E 
1pog‘ona 
поg‘ана
ли 

---

84 
bo‘ladi, bu holat rafinatni regeneratsiya qilish jarayonini qimmat-lashishiga olib 
keladi. Shu sababdan, ushbu usuldan sanoatda juda kam foydalaniladi. 
Кo‘p pog‘onali qarama-qarshi oqimli ekstraksiyalashning sxemasi 7-
rasmda ko‘rsatilgan. Qurilma bir-biri bilan ketma-ket bog‘langan n-ta 
pog‘onalardan tashkil topgan. Dastlabki eritma G‘ va ekstragent S
 
qarama-
qarshi yo‘nalishga ega bo‘lib, oxirgi tarkibi E
1 
ga teng bo‘lgan ekstrakt birinchi 
pog‘onadan, oxirgi tarkibi R
n
ga teng bo‘lgan rafinat esa n – pog‘onadan 
uzatiladi. Ekstraksiyalashning ushbu usuli texnikaviy-iqtisodiy jihatdan katta 
afzalliklarga 
ega 
bo‘lganligi 
sababli 
sanoatda 
keng 
ishlatiladi. 
Ekstraksiyalashning ko‘p pog‘onali va qarama-qarshi yo‘nalishli usuli kolonnali 
ekstraktorlarda va aralashtirgich-tindirish uskunalarida amalga oshiriladi. 
7-rasm.
Кo‘p pog‘onali va qarama-qarshi oqimli ekstraksiyalashning sxemasi: 
1,2,....., n –1, n – pog‘onalar; E
1
– birinchi pog‘onadan chiqayotgan ekstrakt; R
n
–oxirgi 
pog‘onadan chiqayotgan rafinat. 
Oxirgi yillarda suyuqliklarni ekstraksiyalash uchun sanoatda flegma 
yordamida ishlaydigan qarama-qarshi yo‘nalishli va ikkita erituvchidan 
foydalanishga asoslangan usullar ham keng qo‘llanilmoqda.