Qarshi muhandislik iqtisodiyot institui neft va gaz fakulteti «texnologik mashinalar va jihozlar» kafedrasi

 EКSTRAGENTLARNI TANLASH 
Suyuqlik aralashmasidan kerakli komponentni ajratib oladigan modda 
erituvchi yoki ekstragent deb ataladi. Erituvchilarga bir qator talablar qo‘yiladi. 
Bular qatoriga quyidagilar kiradi: 1) kerakli komponentga nisbatan tanlab ta’sir 
qilish xususiyatiga ega bo‘lishlik; 2) erituvchining kerakli komponentni o‘zida 
eritib, yutib olish qobiliyati; 3) erituvchi tarkibidan yutilgan komponentni yengil 
ajratib olish, ya’ni reekstraksiyalash imkoniyati borligi; 4) fazalarning 
qatlamlarga oson ajralishi; 5) erituvchi bilan ishlash xavfsiz bo‘lishligi uchun, u 
zaharli, uchuvchan, portlab ketish xossalariga ega bo‘lmasligi kerak; 6) saqlash 
va ish davomida (ekstraksiyalash va reekstraksiyalash) parchalanib ketmaslik; 7) 
narxi arzon; 8) oson topiladigan, ya’ni kamyob bo‘lmasligi kerak; 9) 
erituvchining zichligi ekstraksiyalanishi lozim bo‘lgan suyuqlik zichligidan kam 
bo‘lishi shart. 
Suyuqliklarni ekstraksiyalashni o‘rganishda tarqalish koeffitsiyenti va 
ajratish omili tushunchalaridan foydalaniladi. Ekstrakt tarkibidagi kerakli 
komponentning muvozanat holatdagi konsentratsiyasini ushbu komponentning 
rafinatdagi muvozanat konsentratsiyasiga nisbati tarqa-lish koeffitsiyenti deb 
ataladi: 
x
y
m


, (1) 
bu yerda, 

y
– 
tarqalayotgan komponentning ekstraktdagi muvozanat ulushi; x
 –
tarqalayotgan komponentning rafinatdagi muvozanat ulushi. 
Tarqalish koeffitsiyentining qiymatiga ko‘ra erituvchining ekstraksion 

---

79 
qobiliyatini aniqlash mumkin. m ning qiymati qancha katta bo‘lsa, bunday 
erituvchining suyuqlik aralashmasidan kerakli komponentni ajratib olish 
qobiliyati shuncha yuqori bo‘ladi. Ekstraksion sistemalarda m –
 
ning qiymati 1 
dan 10000 gacha o‘zgaradi. 
Erituvchining ajratish qobiliyatini baholash uchun quyidagi nisbatdan 
foydalaniladi: 











2
1
2
1
1
2
2
1
2
2
1
1
2
1
:
x
x
y
y
x
y
x
y
x
y
x
y
m
m
, (2) 
bu yerda, m
1
– aralashmadagi birinchi komponentning tarqalish koeffitsiyenti; 
m
2
– aralashmadagi ikkinchi komponentning tarqalish koeffitsiyenti. 
Кattalik β
 
ekstraksiyalashdagi ajratish koeffitsiyenti yoki omili deb 
ataladi. Ushbu koeffitsiyent ajralayotgan komponentlarning ekstraktdagi 
muvozanat konsentratsiyalari rafinatdagi muvozanat konsentratsiya-laridan 
necha marta kattaligini bildiradi. Bu koeffitsiyent rektifikatsiya-lash 
jarayonidagi komponentlarning nisbiy uchuvchanligiga o‘xshaydi. Haqiqiy 
sharoitlarda β ning qiymati 2 dan kam bo‘lmasligi maqsadga muvofiq bo‘ladi.