44
ЎУМ 2020 йил “Қурилиш материаллари ва буюмлари” Н.А.Самиғов, Ф.Д.Жураева, Сайдуллаев А.Б.
Табиий тош
d
h
5; 7;
10:15
Призма
2
а
P
R
буз
пр
Бетон
полимербетон
а
10;15;20
h
40;60;80
Ёғоч
a
2; h
3
Призма
2
2
3
bh
l
P
R
буз
эг
Цемент
4х4х16
Ғишт
12х6,5х25
Призма
2
bh
l
P
R
буз
эг
Бетон
15х15х15
Ёғоч
2х2х30
Стержен призма
2
а
P
R
буз
чўз
2
4
d
P
R
буз
чўз
Бетон
5х5х50;
10х10х80
Пўлат
d
1; l
5;
l
10d
Зарбга қаршилик.
Табиий ва сунъий тош материалларни (бетон,
асфалтбетон) автомобил йўллари, тротуар, аэродром қопламалари,
пол ва
пойдеворларга ишлатилганда уларни зарбга қаршилиги аниқланади. Тош
материалларнинг зарбга қаршилигини аниқлаш учун намунанинг диаметри
ва баландлиги 25 мм бўлган цилиндр шаклидаги копер тагига ўрнатилади.
Зарбга қаршилик (Ж
м
3
) намунани бузиш учун сарф этилган иш миқдори ёки
ҳажм бирлигига сарфланган солиштирма иш билан ифодаланади.
Материалларнинг зарбга бўлган мустаҳкамлиги айниқса
сейсмик активлик
юқори бўлган Марказий Осиё шароитида катта аҳамиятга эгадир.
Қаттиқлик.
Материалларга ўзидан қаттиқ жисм ботирилганда
қаршилик
кўрсатиш
хусусияти
унинг
қаттиқлиги
дейилади.
Материалларнинг қаттиқлиги турли усуллар билан аниқланади ва ўлчов
бирлиги ҳам турличадир.
Бир жинсли тош материалларнинг қаттиқлик кўрсаткичи 2.4-жадвалда
45
ЎУМ 2020 йил “Қурилиш материаллари ва буюмлари” Н.А.Самиғов, Ф.Д.Жураева, Сайдуллаев А.Б.
келтирилган Моос шкаласи ёрдамида топилади.
Ишқаланишга қаршилик.
Пол, зинапоя, йўл сингари ишқаланиш кучи
таъсирида бўлган жойларда ишлатиладиган материаллар ишқаланишга синаб
кўрилади. Бунинг учун куб плита ёки диаметри 25 мм га тенг бўлган цилиндр
каби намуналар тайёрланади. Материалларни едирилиш доирасида 1000
марта айлантирилганда намунанинг 1 м2 юзасидан (F)йўқотилган
массага
ишқаланишга қаршилиги (И) дейилади ва қуйидагича аниқланади:
И
(m
1
-m
2
)
F, кг
м
2
,
бу ерда: m
1
ва m
2
намунанинг ишқаланишдан олдинги ва кейинги
массалари.
Деформативлик
Эластиклик-куч олингандан кейин материалнинг
аввалги шакли ва
ўлчамларини тиклаш хусусиятидир.
Материал ташқи куч таъсирида қолдиқ деформациянинг энг аввалги
нуқтаси эластиклик чегараси дейилади. Эластиклик
чегарасида нисбий
узайиш кучланишга тўғри пропорционал бўлгани учун куч олингач материал
аввалги шакли ва ўлчамларини қолдиқ деформациясиз тиклай олади.
Эластиклик модули Е (Юнг модули). Гук қонунига биноан ички
зўриқишни (б) нисбий узайиш ёки қисқаришга (
) нисбатидир:
Е
, МПа
Сиқилиш ёки чўзилишдан ҳосил бўладиган ички зўриқиш б
Р
F
формула ёрдамида топилади. Бу ерда, Р-таъсир этаётган куч; F-кўндаланг
кесим юзаси.
Шиша эластик мўрт деформацияланади ва
эластиклик чегарасида
синади. Пўлат, кристалл тузилишли полимерлар юқори кучланишларда ҳам
эластиклик хусусиятини йўқотмайди ва пластик зонада синади. Бетон,
қоришма ва шу каби композицион материалларга мустаҳкамлик
чегарасининг 20% қадар куч қўйилганда чизиқсиз боғланишли эластик
деформацияланиш юз беради. Каучук, резина ва
шу каби эластомерларда
эластик деформация 100% дан ҳам ошиши мумкин. Материалда куч