Н. А. Самиғов, Ф. Д. Жўраева, Сайдуллаев А. Б

ЎУМ 2020 йил “Қурилиш материаллари ва буюмлари” Н.А.Самиғов, Ф.Д.Жураева, Сайдуллаев А.Б. 
чидамлилигини ўрганишга, бу нурлардан мухофазаловчи материалларни 
яратишга олиб келди. Радиация нурлари, хатто кристалл тузилишли 
материалларни аморф холатга келтириши, уларда жуда кучли ички 
зўриқишлар ҳосил қилиши ва бузиши мумкин. Радиоактив нурлардан 
ҳимоялаш учун махсус таркибли ўта оғир бетонлар, металл қотишмалари ва 
ш.к. ишлатилади.

6.Қурилиш материалларининг механик хоссалари 
Мустаҳкамлик 
Материалга ташқи куч таъсир этганда унда ички кучланиш (зўриқиш) 
пайдо бўлади. Кучланиш маълум қийматга етганда материал бузилади 
(синади, парчаланади). Материалнинг бузилишга қаршилик кўрсатиш 
хусусияти мустаҳкамлик деб аталади. Материалларнинг мустаҳкамлиги 
одатда 
уларнинг 
мустаҳкамлик 
чегараси-R 
орқали 
ифодаланади. 
Мустаҳкамлик чегараси деб, материалнинг энг катта куч таъсирида бузилган 
вақтида ҳосил бўлган ички кучланиш-б га айтилади. Бино ва иншоот 
қисмларининг мустаҳкамлигини ҳисоблаш давлат стандартлари бўйича 
рухсат этилган кучланиш унинг мустаҳкамлик чегараси орқали ифодаланади: 

рух
=R

Z , 
бу ерда: R-мустаҳкамлик чегараси, Мпа; 
Z-мустаҳкамликнинг эҳтиёт (захира) коэффициенти, камида 2-3 га тенг. 
Эҳтиёт коэффициентини аниқлашда қуйидагиларни ҳисобга олиш 
лозим: 
а) тузилиши бир жинсли бўлмаган материаллар мустаҳкамлик 
чегарасининг ярмидаёқ кучсизланган жойидан бузила бошлайди; 
б) Кўп материаллар куч таъсирида тез деформацияланади ва 
мустаҳкамлик чегараси кўрсаткичининг 50-70% ида дарзлар ҳосил бўлади; 
в) материалга қайта-қайта ўзгарувчан динамик куч қўйилганда у 
мустаҳкамлик чегарасига етмасдан бузилади. Бунга материалнинг “чарчаши” 
туфайли бузилиш дейилади. Ҳозирги вақтда материалларнинг бузилиш 
ҳолатини ҳисоблашда эҳтиёт коэффициентларидан фойдаланилади. Бунда 

---

40