Н. А. Самиғов, Ф. Д. Жўраева, Сайдуллаев А. Б

 
Лаборатория иши 
ЙИРИК ТЎЛДИРУВЧИ - ШАҒАЛ (ЧАҚИЛГАН ТОШ) 
Умумий тушунча. 
Оғир бетон тайёрлаш вақтида йирик тўлдиргич 
сифатида чақиқтош ва шағал ишлатилади. 
 
Чақиқ тош –
 
қаттиқ тоғ жинсининг йирик бўлакчаларини чақиб 
майдалаш йўли билан олинадиган бўш материалдир. Қиррали бўлганлиги 
сабаб цемент билан яхши тишлашади.
 
Шағал –
 
пишиқ тоғ жинсларининг табиий равишда емирилиши 
натижасида вужудга келган ва доналари думалоқ бўш материалдир. 
Думалоқ материал бўлганлиги сабаб цемент билан чақиқтошдай тишлаша 
олмайди. 
 
Шағал тош учун техник талаблар (ёзиб беринг): 
А) фракциялари: 
Б) майдаланиш бўйича маркалари:
В) совуққа чидамлилик бўйича маркалари: 
Г) сиқилишга мустаҳкамлик бўйича маркалари:
 
1- ИШ. ШАҒАЛ ТОШНИНГ ТЎКИЛГАН ЎРТАЧА ЗИЧЛИГИНИ 
АНИҚЛАШ 
Асбоб ва ускуналар. 
Идиш, қуритиш жавони, тарози, чизғич, элак.
 
Ишлаш тартиби. 
Бетонга материалларнинг миқдорини ҳисоблаб топиш, 

---

258 
ЎУМ 2020 йил “Қурилиш материаллари ва буюмлари” Н.А.Самиғов, Ф.Д.Жураева, Сайдуллаев А.Б. 
йирик тўлдиргич ораларидаги бўшлиқлар ҳажмини аниқлаш, омборларни 
лойиҳалаш учун тўкма зичлигини билиш керак. Тўкма зичлик ўлчов 
цилиндрида аниқланади. Цилиндрнинг ҳажми шағалнинг йириклигига боғлиқ. 
Масалан: 10 мм дан ошмаса 5 л ли идиш, 20 мм бўлса 10 л ли идиш, 40 мм 
бўлса 30 л ли идиш, 40 мм дан ошса 50 л ли идиш.
 
Шағалдан керакли миқдорда олинади, қуритиш жавонида 105
-110
0
С 
ҳароратда массаси ўзгармайдиган ҳолга келгунча қуритилади, куракча 
билан, массаси тортилган ўлчовли цилиндрга 10 см баландликдан тўкиш 
керак. Шағал тоғ шаклида идишдан баланд бўлиб тўлади, шағалнинг 
идишдан ортиқчаси сидириб ташланади. Сидириб ташлаш вақтида идиш
 
силжимаслиги керак, акс ҳолда у тўкма зичлик бўлмай қолади. Шу идишдаги 
шағал массаси идиш ҳажмига бўлинади. Чиққан натижа жадвалга ёзилади. 
 
Кўрсаткичлар номи 
Ўлчам 
бирлиги 
Синаш тартиби 
1 
2 
Ўлчовли идишнинг ҳажми 
л 
Бўш идишнинг массаси 
кг 
Идишнинг шағал тош билан 
массаси 
кг 
Идишдаги шағал тошнинг 
массаси 
кг 
Тўкилган ўртача зичлик 
кг/л 
Тўкилган ўртача зичликнинг ўртача қиймати- . . . кг/л ёки . . . кг/м
3
. 
Ҳисоблаш формуласи: 
V
m
m
т
2
1



Бу ерда:
1
m
- 
шағал тўлдирилган цилиндрнинг массаси, г;
 
2
m
- 
бўш ўлчаш цилиндрининг массаси, г;
V
- 
цилиндрнинг ҳажми, см
3
.