O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi o. T. Hasanova, V. V. Zаyniddinоv hayot faoliyati xavfsizligi

 
9.6.2. Tabiiy va sun’iy yoritish. Yoritish vositalari va turlari. 
Yorug`lik manbalariga nisbatan sanoat korxonalarini yoritishning 
ikki uslubi farqlanadi: 
-
tabiiy quyosh yorug`ligi yordamida yoritish. bunda quyosh 
tarqatayotgan nurdan to`g`ridan-to`g`ri yoki quyosh nurining ta`sirida 
yorug`lik 
tarqatayotgan 
osmonning 
diffuziya 
yorug`ligidan 
foydalaniladi; 
-
quyosh yordamida yoritishning iloji bo`lmagan sanoat 
korxonalari xonalarini va quyosh botgandan keyin umuman sanoat 
korxonalarini elektr nurlari yordamida sun`iy yoritish yo`li bilan 
amalga oshiriladi. 
Tabiiy yoritish. 
Tabiiy yoritish yorug’lik o’tkazish yo’llariga 
bog’liq 
holda 
yon 
tomonlama, 
yuqori 
tomonlama 
va 
kombinatsiyalashgan, ya’ni ham yon ham yuqori tomonlama bo’lishi 
mumkin. 

---

184 
28.-rasm. Tabiiy yoritganlik koeffisientini taqsimlash sxemasi: a- 
bir tomonlama yondan yoritish; b- ikki tomonlama yondan yoritish;c- 
yuqoridan yoritish, 1-tekis ishchi satxi 
 
Tabiiy yoritish darajasi kunning vaqtiga va iqlimiy sharoitlarga 
bog’liq holda ish vaqti davomida o’zgarishi hisobli, ish joyining 
yoritilganligi bilan emas, balki tabiiy yoritilganlik koeffitsienti orqali 
me’yorlashtiriladi. 
Tabiiy yoritilish koeffisiеnti tashqariga qaraganda xona 
ichkarisining yoritilganligi necha marta kamligini ko’rsatadigan 
nisbiy 
kattalikdir. 
U 
foizlarda 
ifodalanadi 
va 
quyidagi 
formula bo ‘yicha aniqlanadi: 
%,
100


t
i
E
E
e
bunda, e — tabiiy yoritilish koeffisiеntining foizlarda ifodalangan 
kattaligi; E
i
va E
t
— binoning ichkarisida va tashqarisida bir vaqtda 
o’lchangan yoritilish darajalari.
Tabiiy yoritilish koeffisiеnti kunning vaqti va boshqa sabablardan 
tabiiy yoritish o’zgarishiga bog’liq bo’lmaydi. QMQ 2.01.05-98 
gigienik normalan ishmng aniqligi va yoritish turiga qarab talab 
qilinadigan tashqi yoritilish koeffisiеntining kattaligini belgilaydi 
(23-jadval).

23-jadval 

Ishlab chiqarish xonalaridagi belgilangan tabiiy yoritilish 
koeffisiеntining qiymati 
Ish 
raz
rya
di 
Xonada bajariladigan ishlar 
Tabiiy 
yoritilish 
koeffisiеnti normalari 
Aniqlik 
bo’yicha 
ishlar 
Obеktning,. 
farqlanish 
kattaligi, mm 
Yuqori va 
kombinasiya 
yoritishda, 
o’rtacha 
Yon 
tomondan 
yoritishda, 
minimal 
I 
Alohida 
aniq
0,1 va undan
kam 
10 
3,5 
II 
Yuqori 
0,15 dan ortiq 
7 
2 

---

185 
aniqlikdagi
0,3 gacha 
III 
Aniq
0,3 dan ortiq 
0,5 gacha 
5 
1,5 
IV 
Kam 
aniqlikdagi 
0,5 dan ortiq 1 
gacha 
3 
1 
V 
Qo’pol
10 dan ortiq 
2 
0,5 
VI 
Ayrim 
detallarni 
ajratmasdan 
ishlatish 
1,0 dan 
5.0gacha 
1,5 
0,5 
VII Ishlab 
chiqarish 
jarаyoni 
kuzatib 
turiladigan 
ishlar 
- 
1 
0,25 
VII
I 
Ombordagi
- 
0,5 
0,1 
23-jadvaldan ko’rinib turibdiki, aniqlik darajasi bo’yicha ish 
xarakterini belgilashda obеkt kattaligining farqlanishi, masalan, 
detallarning tirnalish va g’ovakligi, tirnalish va chiziqlarning 
yo’g’onligi kabilariga asoslaniladi. Normalar yuqoridan va 
kombinatsiyali yoritishga nisbatan tashqi yoritilish koeffisiеntining 
talab qilinadigan kattaligini belgilaydi, chunki yoritishning bu 
turlarida, yuqorida ko’rsatilgandek, nur oqimi bir tekis taqsimlanadi. 
Yon tomondan yoritishning minimal tashqi yoritish koeffisiеntining, 
ya’ni derazalardan eng uzoqdagi koeffisiеnt kattaligini x normalashda 
talab etiladiganlarga qaraganda tashqi yoritish koeffisiеntining bu 
qiymatlari ancha yuqori; bo’ladi, shuning uchun yoritiladigan 
zonalarda yomonroq bo’ladi. 
Binodan foydalanish jarаyonida sexdagi yoritilganlik darajasi 
ancha pasayishi mumkin, chunki oynalangan yuzalarning ifloslanishi
oqibatida ularning yorug’likni o’tkazish rkoeffisiеnti kamayadi; 
devorlar va shiftlarning ifloslanishi ham ularning nur qaytarish 
koeffisiеntini kamaytiradi. SHuning uchun ham sanitariya normalari 

---

186 
yorug’lik tuynuklari oynalarini tozalab turish zarurligini qayd qiladi. 
Kam chang ajraladigan xonalarni yiliga kamida 2 marta, tutunli va 
isli xonalarni kamida 4 marta tozalash zarur. Shift va devorlarni 
yiliga kamida bir marta oqlash va bo’yash lozim.
Ko’p maydoni oynalangan ba’zi bir ishlab chiqarish xonalarining 
ish joylarida quyosh nurlarining to’g’ri yoki aks etib tashishidan 
ko’zni oladigan sharoitlar yuzaga kelishi mumkin. Ular bilan 
kurashish uchun quyoshdan himoya qiladigan soyabonlar, ekranlar, 
jalyuzlar va shunga o’xshashlardan foydalaniladi.