O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi o. T. Hasanova, V. V. Zаyniddinоv hayot faoliyati xavfsizligi

Filtrlar
- g’ovakli, elektrofiltrlar va moyli ko’rinishda bo’ladi. 
G’ovakli- (ipsimon, gazmolli, donli, graviyali) chang filtrlar 
g’ovaklarida tez-tez o’tirib qoladi, ko’pincha filtrlovchi massa 
tepasida va g’ovaklar devorlarida qoladi. 
Elektrofiltrlar
– doimiy tarzda yuqori kuchlanishdagi tokni 
o’tkazuvchi havo o’tkazgichi ichida 
elektrodlar o’rnatilgan. 
Elektrodlar yonidan ifloslangan havo o’tayotganda chang zarralari 
nurlanayotgan elektrod elektronlarining salbiy elektrzaryad oladilar, 
oqibatda ular erga tutash elektrodlar yo’nalishida joylashadi va shu 
erda chang to’plovchilarga o’tirib qoladi. Samaradorligi 99% dir. 
SHuni aytib o’tish kerakki yonuvchi va portlash xavfi bulgan 
moddalarda ishlatib bulmaydi. 
Moyli filtrlar
– ifloslangan havo va moyli ustama bilan tutash 
ustunini hosil qiluvchi moylangan qisqa metall quvurchalar bilan 

---

169 
to’ldirilgan katakli quti. Bunday filtlar irmoq va so’rg’ich 
ventilyasiyada qo’llaniladi. Afzalliklari - qurilma va xizmat 
kursatishi oddiy. Filtr ifloslangan paytda doiralar davriy tarzda 
issiq soda eritmasida yuviladi va ularning ustamalari moylanadi 
(doiralar –qutisi bilan moyli vannaga solinadi. Changni tozalash 
uchun qurilmalar chang va chang zarrachalarining xarakteri va 
xajmini inobatga olgan holda tanlanadi. 
Chang zarrachalari xajmi yuzasidan kichik, o’rtacha va yirik 
changga taqsimlanadi: eng kamida – agar 1 m
3
havoda 50 mg gacha 
chang bo’lsa; o’rtacha 500 mg gacha; 500 mg dan ancha yuqori. 
Zamonaviy filtrlar 10 mk gacha eng kichik changni sezib, 1 m
3
havoga 1-2 mg ni tozalashga qodir. Tozalash darajasiga ko’ra 
gazmolli va elektrik filtrlar o’ta samarali, ular 10000 mg/m
3
gacha, 
ya’ni 99,5% changi mavjud havoni tozalashga qodir. 
Matoli filtrlarning ishlash prinsiplarini changlangan havoning 
mato orqali sizib o’tkazishga asoslangan bo’lib, havodagi changlar 
mato tolalari tuklariga ilinib qoladi, havo esa tozalanib, chiqarib 
yuboriladi. Matoli filtrlarning chang tozalash qobiliyati matoning 
qalin yoki yirik to’qilganligiga uning tollari tarkibiga bog’liq. 
Masalan, qalin to’qilgan junli matolarda changni ushlanib 
qolish imkoniyati ko’p va bunday matolarning chang tutish 
samaradorligi juda yuqori bo’lib 95-99,9% ni tashkil qiladi. Lekin 
shuni ham eslatib o’tish kerak, bunday matoli filtrning havo 
o’tkazishga qarshiligi nihoyatda katta bo’lib, taxminan 1200-4000 
n/m
2
ni tashkil qiladi (bunda 1200 birligini filtr ishga qo’yilgan 
vaqtdagi qarshiligi va 4000 n/m
2
esa changga to’yingan vaqtdagi 
qarshiligi tushuniladi). Bunday 
katta qarshilikni engish uchun 
nihoyatda 
ko’p 
energiya 
sarflaydigan 
ventilyatorlardan 
foydalanishga to’g’ri keladi. SHuning uchun sanoat korxonalarida 
ishlatiladigan filtrlarning ishchi qismi bo’lgan matolarni, siyrak 
to’qilgan, ammo tukli turlari tanlanadi. Bunda biz filtr 
qarshiligini kamaytirishga erishamiz, shuning bilan birga sertuk 
siyrak to’qilgan mato orqali o’tayotgan changlangan havo o’z 
yo’nalishini bir necha marta o’zgartiradi va changlar mato g’adir-
budirliklari va tuklarida ushlanib qoladi. 

---

170 
Mexanik chang ajratuvchilar 
– turli xil siklonlar, chang o’tiruvchi 
kameralar, chang to’plovchilar. Chang tozalash kameralari o’z 
tuzilishi va ishlash usuli bilan eng sodda chang tozalash qurilmalari 
qatoriga kiradi. 
Changlangan havo tozalash kamerasiga truba orqali kameraga 
yuboriladi. Kameraga yuborilayotgan havo ma’lum miqdordagi 
tezlikka ega bo’lganligi sababli (18-22m/s), havoning qarshiliksiz 
chiqib ketishini kamaytirish maqsadida devor to’siq o’matilgan. 
Changdan tozalangan havo chiqib ketishi uchun chiqarib yuborish 
trubasi o’rnatilgan. 
Hozirgi 
vaqtda 
ishlash 
tartibi 
maxsus 
silkitib-qoqish 
merxanizmiga ega bo’lgan filtrlar 
yaratilgan. Filtrga havoni 
gorizontal va vertikal holatdagi truboprovodlar orqali yo’naltiriladi. 
Ammo gorizontal yo’naltirgan ma’qulroq, chunki bunda bunkerda 
yig’ilgan changni to’zg’atib 
yuborish 
imkoniyati kamroq. 
Kameraga kirgan changlangan havo tarkibidagi yirik changlar 
to’g’ridan-to’g’ri bunkerga tushadi. Mayda changlar bilan 
changlangan havo englarga yo’naladi va unda mayda changlardan 
tozalanadi. Englar orqali tozalanib o’tgan havo
 
kameraga o’tadi va 
undan ventilator yordamida so’rib tashqariga chiqarib yuboriladi. Bu 
filtrning ishlash jarayonida uning seksiyalaridan biri to’xtatilib, 
silkitib-qoqish yo’li bilan englarni changdan tozalanadi. Har bir 
seksiyadagi englarni galma-gal silkitib qoqish ishini 
maxsus 
ekssentrik mexanizm bajaradi. Bu mexanizm filtrning yuqori 
qismiga o’rnatilgan. Silkitib qoqish vaqtida englar osib qo’yilgan 
asos yuqoriga ko’tariladi va o’z og’irligi ta’sirida keskin pastga 
tushadi. Englarni silkitib-qoqish bilan birga uning qarama-qarshi 
yuzasi orqali havo yuborib puflanadi. Englarni tozalash uchun 
seksiyalardan biri to’xtashi bilan kameraga havo ochiladi. Filtr 
havo so’rilish holatida bo’lganligi sababli (chunki ventilator 
havoni filtr orqali so’radi) xonadagi havo xuddi shu seksiyaga 
tomon so’riladi, buning bilan engning to’qimalari orasiga siqilib 
kirgan changni chiqarib yuboriladi. 10 marta keskin silkitib-qoqish 
va qarama-qarshi tomonidan havo berish bilan tozalangan filtr ishga 
tushib ketadi. Filtrni bir seksiyasini tozalash 3-5 minut davom 
etadi. Bunday filtrning havo tozalash samaradorligi 95-99% ni 

---

171 
tashkil qiladi. Havo tozalash quvvati 5-8 m
3
/s. qarshiligi 1000-
2500 Pa. Agar tozalanayotgan havodagi chang miqdori juda qo’p 
bo’lmasa, unda tozalash uchun filtrning o’zi etarli hisoblanadi. Agar 
chang haddan tashqari ko’p bo’lsa, ikki pog’onali tozalash 
qurilmasi ishlatilib, uning birinchi pog’onasiga siklon va ikkinchi 
pog’onasiga filtr ishlatiladi. 
SHuni 
ta’kidlab o’tish kerakki, filtr asosan changlar 
qimmatbaho bo’lganda (oziq-ovqat mahsulotlari changi va ba’zi 
qimmatbaho metallar) yoki tarkibidagi chang odam sog’lig’i uchun 
xavfli bo’lgan hollarda ishlatiladi. Chunki bu filtrlar qimmatbaho 
matodan tuzilgan va matoni tez-tez yangilab turish kerak bo’ladi.