O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi o. T. Hasanova, V. V. Zаyniddinоv hayot faoliyati xavfsizligi

Nаzоrаt sаvоllаri 
1. Isitish qurilmalariga qo’yilgan asosiy talablar 
2. Isitish tizimlarining turlаri 
3. Suv bilan isitish qurilmalari tizimining mаqsаdi 
4. YUqori bosimli suv bilan isitish sistemasi 
 
9.3. Ishlab chiqarish havo muhitida zararli moddalar.
9.3.1. 
Ishlab 
chiqarish 
chang 
moddalarning 
inson 
organizmiga salbiy ta’siri. Changlarga qarshi chora-tadbirlar 
Sanoatda, transportda, qishloq xo’jaligida ko’p ishlar va 
jarayonlar chang hosil bo’lishi, ajralishi bilan amalga oshiriladi. Har 
xil texnologik jarayonlarni bajarishda yuzaga keladigan va havoda 
muallaq holatda bo’ladigan qattiq moddalarga 
ishlab chiqarish 
changi
deb aytiladi. 
Kimyoviy birikmalar changi
 
zaharli hisoblanadi. Masalan, naften 
kislotalari, amino-nitro birikmalar changi, olti va uch valentli xrom 
birikmasi, shuningdek etilenmerkurxlorid, uran, berilliy, merkuran, 
vannadiy birikmalari-aerozollari organizmga o’tgach, qorin, ichak 
yo’lida va o’pkada kasallanish-zaharlanishlarni hosil qiladi. 
Ishlab chiqarish binolarida chang hosil bo’lishi, uni organizmga 
o’tishining oldini olish va unga qarshi kurashish maqsadida 
texnologik tartibda chora-tadbirlar turkumi amalga oshiriladi. 
Masalan, quruq changlanuvchi materiallarni nam yoki pasta hosil 
qiluvchi holatga, kukunlarni donador (tabletka) ko’rinishiga 
almashtiriladi. Uskunalarning pishiqligi, germetikligi oshiriladi. 
Agar chang ajralib chiqishini bartaraf qilish imkoniyati bo’lmasa, 
suvdan, namlovchi moddalardan foydalaniladi. SHuningdek, chang 
ajralishini butunlay yo’qotish uchun havo almashtirish tizimi, yakka 
tartibdagi himoya moslamalari ishlatiladi, sanitariya norma va 

---

159 
qoidalariga amal qilinadi. Kasallik, zaharlanish sodir bo’lmasligi 
uchun chang sanitariya normasida belgilangan yo’l qo’yilishi 
mumkin bo’lgan oxirgi darajadan oshib ketmasligi kerak. 
Changlar asosan tabiiy va sun’iy changlarga bo’linadi. 
Tabiiy changlar
– inson ta’sirisiz hosil bo’ladi. Bunday 
changlarga shamol va bo’ronlar ta’sirida qum va tuproqning 
erroziyalangan qatlamlarining ko’chishi, o’simlik va hayvonot 
olamida, vulqonlar otilishi, boshqa hollarda paydo bo’ladigan 
changlarni kiritish mumkin.
Aniqlanishicha, har bir kubometr havo tarkibida chang zarralari 
dalalar va bog’larga nisbatan shaharlarda 12 marta ko’proq bo’ladi. 
Bog’li hududlarda esa chang zarralari kamroq bo’ladi. 
Sun’iy changlar 
sanoat korxonalari va qurilishlarda insonning 
bevosita ta’siri natijasida hosil bo’ladi. 
Changlar kattaligi, ya’ni dispersligiga qarab 3 guruhga bo’linadi: 
- kattaligi 10 mikrondan katta bo’lgan changlar; 
- kattaligi 10 mikronda 0,25 mikrongacha bo’lgan changlar. Bu 
changlarni mayda changlar yoki mikroskopik changlar deb yuritiladi. 
- kattaligi 0,25 mikrondan kichik bo’lgan changlar. Bu changlar 
ultramikroskopik changlar deb yuritilib, ular erga qo’nmay havoda 
uchib yuradi. 
Ishlab chiqarish changining inson salomatligiga zararli ta’siri 
katta. Changning asosiy ta’siri, eng avvalo, nafas olganda yuzaga 
keladi. Bunday havo bilan nafas olish, asosan, nafas organlarini 
zararlantiradi: ya’ni bronxit, pnevmokonioz yoki umumiy allergik 
reaktsiyalar rivojlanishiga sabab bo’ladi. Changning o’pka yo’liga 
kirishi pnevmoniya, sil, o’pka rakining kelib chiqishiga sharoit 
yaratishi mumkin. 
Kattaligi 4-5 mk bo’lgan changlar juda xavfli hisoblanadi. Yirik 
zarrachalar nafas olganda burun bo’shlig’ida ushlanib qoladi. Mayda 
zarrachalar esa o’pkaga o’tgach, changli «pnevmokonioz» 
kasalliklarini vujudga keltiradi. Kremniy oksidi changi ta’siridan 
«silikoz», ko’mir changidan «antrakoz», alyuminiy oksidi changi 
ta’siridan «alyuminoz», silikatlar ta’siridan «silikoz» kabi kasallik 
turlari yuzaga keladi. Changning odam organizmiga ta’siri uning 

---

160 
havodagi miqdoriga, kattaligiga va maydaligiga, elektrlanishiga 
bog’liq. 
Chang zarralarining shakli sferik, yassi va boshqa ko’rinishda 
bo’ladi. Aerozollar hosil bo’lishida chang zarralari kondensatsiya-
sining ko’p qismi yumaloq shaklga ega bo’ladi. Zarrachalarning 
shakli aerozolning turg’unligiga va organizmdagi holatiga ta’sir 
etadi. Chetlari o’tkir qirrali chang zarralari o’pka to’qimalarini 
jarohatlaydi. Shisha–tola, asbest kabi chang turlari yuqori nafas 
yo’llarining hujayralarini mikrojarohatlashi, ko’zning shilliq qavatiga 
va teriga ta’sir ko’rsatishi ham mumkin. 
Mehnat Kodeksiga asosan, ishchilar ishga kirishdan oldin tibbiy 
ko’rikdan o’tkaziladi. O’pka sili, yuqori nafas yo’llari va bronxlar 
kasalligi, yurak-tomir xastaliklari yoki boshqa kasalliklar bilan 
og’rigan kishilar changli ishga qabul qilinmaydi. Xavfsiz va sog’lom 
mehnat sharoiti bilan ta’minlash uchun ishlab chiqarish zonalarida 
havo muhitining chang miqdori yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan 
miqdordan ortmasligi kerak. Changning hosil bo’lishi va tarqalishiga 
qarshi kurashda texnologik jarayonlarni avtomatik usullarga 
o’tkazilishi, shuningdek, jihozlarning zichligini oshirib, ma’lum 
masofadan turib boshqarish tizimlariga o’tish muhim ahamiyatga 
ega.