O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

 
15.3. Ta‟lim tizimida jon boshiga (tarbiyalanuvchi, 
o„quvchi, talaba soniga) qarab moliyalashtirish usullarining 
joriy etilishi
Jahon 
amaliyotida 
ta‘lim 
muassasalarini 
moliyalashtirishning mablag‗lardan samarali foydalanish va 
ta‘lim sifatini oshirishni rag‗batlantiruvchi yangi yo‗llarini 
qidirib 
topish 
ta‘lim 
tizimini 
rivojlantirish 
yo‗lidagi 
harakatlarning o‗ziga xos xususiyati hisoblanadi. Bu 
harakatlar ta‘lim sohasidagi birinchi darajali vazifalarni 
hisobga olgan holda quyidagi 
tamoyillarni
ta‘minlashga 
qaratilgan: 

ta‘limning hammabopligi (ham jismoniy, ham moliyaviy 
jihatdan); 

ta‘lim sifati va natijalari; 

---

370 

tenglik – bir xil ehtiyojli o‗quvchilar mablag‗lar bilan bir xil 
darajada ta‘minlanadilar; muhtojroq o‗quvchilar ko‗proq 
mablag‗ oladilar; 

samaradorlik: tashqi samaradorlik – ta‘lim tizimi 
jamiyatga ishchi kuchini tayyorlaydi, shundan kelib chiqqan 
holda, bu sohaga qilinayotgan xarajatlarning samaradorligini 
hisobga olib mablag‗lar safarbar etiladi; ichki samaradorlik – 
eng kam xarajat qilib ko‗proq natijalarga erishish. 
Ta‘lim tizimini moliyalashtirish usullari haqida gap borar 
ekan, u yoki bu usulni qo‗llashda har bir mamlakat o‗z ijtimoiy 
siyosatining ustivorliklari, shuningdek, byudjet tizimining 
o‗ziga xosligi va ta‘lim tizimini boshqarish xususiyatlariga 
asoslanadi. Shunga qaramay, o‗tmishda mashhur bo‗lgan va 
hozirgi 
kunda 
ta‘limning 
ko‗plab 
tizimlarida 
amalda 
qo‗llanilayotgan ta‘lim muassasalariga moliyaviy mablag‗larni 
ajratishning bir qancha yo‗llari va usullarini ta‘kidlash 
mumkin
180
: 

o‗tgan davr ko‗rsatkichlari asosida moliyalashtirish,
bunda 
muassasa byudjeti u moliyalashtiriladigan tegishli byudjet 
imkoniyatlaridan chiqib ketmagan holda, o‗tgan moliyaviy yil 
xarajatlari darajasida (inflyatsiyani hisobga oluvchi ayrim 
tuzatishlar bilan) aniqlanadi va uning hajmi doirasida mablag‗ 
ajratiladi; 

alohida shartnomalar asosida moliyalashtirish (kelishuv 
bo‗yicha)
– bunda har bir ta‘lim muassasasi davlatga o‗zining 
muayyan miqdordagi ajratmalarga ehtiyojini asoslab berishi 
lozim, agar muassasaning mablag‗ ajratish bo‗yicha so‗rovi 
muayyan talablarga mos kelsa, davlatdan o‗ziga kerakli 
mablag‗larni olish imkoniyatiga ega bo‗ladi; 

xarajatlarga asoslangan moliyalashtirish,
bunda mablag‗-
lar ta‘lim muassasasiga uning faoliyatini amalga oshirish 
uchun zarur bo‗lgan xarajatlar, ya‘ni bino va inshootlarni 
saqlash, joriy ta‘mirlash, xodimlar mehnatiga haq to‗lash 

180
Nurmuxamedova B.I, Srojiddinova Z.X. ―O‗zbekiston Respublikasida ta‘lim 

xarajatlarini rejalashtirish‖. T.: ―Info Capital Group‖. 2013. 23-b. 

---

371 
kabilarga sarflangan resurslar hajmi doirasida ajratiladi 
(―xarajatli‖ deb ataluvchi bu usul bugungi kunga qadar 
mamlakatdagi davlatga qarashli ijtimoiy soha muassasalarini 
byudjetdan moliyalashtirish amaliyotida ustuvor darajada 
qo‗llanib kelinmoqda); 

formula asosida moliyalashtirish, 
bunda moliyaviy 
resurslar har bir muassasa uchun belgilangan va to‗g‗ri 
qo‗llaniladigan 
mezonlar 
tizimiga 
muvofiq 
ajratiladi. 
Moliyalashtirish formulasi: (1) har bir ta‘lim muassasasiga 
ajratiladigan resurslar miqdorini; (2) ta‘lim muassasasiga 
ajratiladigan resurslar miqdorini aniqlashda hisobga olinishi 
lozim bo‗lgan omillarni aniqlash imkonini beradi. 
Ta‘limda byudjet mablag‗larini taqsimlashning