3-mavzu. Kasbiy ma’naviyatning o’ziga xos prinsiplari reja: Madaniyat va uning kasbiy faoliyatga ta’siri

Husayn Voiz Koshifiy
o‘zining “Futuvvatnomai sultoniy yoxud javonmardlik tariqati” 
asarida shunday deydi: “Murid (ya’ni shogird) sadoqatli bo‘lsin, chunki agar sidqidildan 
kirishmasa, pirning ma’rifati ko‘nglidan joy olmagay va agar pirning so‘zi diliga ta’sir etmasa, u 
maqsadiga yetolmagay...”. 
Kishi sadoqatli bo‘lishi uchun o‘zida bir qator fazilatlarni shakllantirishi va rivojlantirishi 
lozim. Birinchi navbatda, o‘z nafsini yengish uchun shijoat ko‘rsatishi, hammaga birday 
beminnat yaxshilik qilishi, o‘zini tanish darajasiga ko‘tarilguncha ilm egallashi, odob qoidalariga 
muntazam rioya etishi, yaqinlari, birodarlari, ustozlarining dilini ravshan etadigan muloyim 
xulqli bo‘lishi, boshqalarga dag‘allik qilmasligi, insof doirasidan chiqmasligi, birovga ozor 
yetkazmasligi, mayda-chuyda ishlar bilan qanoatlanmasligi, omonatni saqlay bilishi, rahm-
shafqatli bo‘lishi, ota-ona va ustozlar o‘gitiga qat’iy amal qilishi, eng asosiysi, 
bularning barchasini sidqidildan bajarishi lozim. 
Demak, insonning sadoqati ajdodlarning o‘gitlari, pand-nasihatlari va vasiyatlariga to‘liq 
va bekamu ko‘st amal qilishda, ota-onaga, do‘sti yorlarga bo‘lgan mehr-oqibatda, el-yurti, xalqi, 
Vatani, ona zaminini sevish, ardoqlash va himoya qilishda namoyon bo‘ladi. O‘zbek xalqining 
ma’naviy merosi, ota-bobolarimizning o‘z hayotiy tajribalaridan kelib chiqib, avlodlarga 
qoldirgan o‘gitlari, pand-nasihatlaridan nafaqat O‘zbekiston xalqi, balki butun dunyo xalqlari 
bahramand bo‘lib kelmoqdalar. Agar mana shu meros, ajdodlarimizning avlodlar uchun 
qoldirgan pand-nasihatlari, badiiy va ilmiy asarlari avloddan avlodga o‘tib kelmaganida edi, 
insoniyat bunday taraqqiyotga erishmagan bo‘lardi.
Shu nuqtai nazardan, har birimizdan ajdodlarimiz merosi va vasiyatlariga sodiq qolib, 
ularning ko‘rsatmalariga amal qilgan holda turmush kechirishimiz va mehnat qilish talab etiladi. 
Ota-ona, oilaga bo‘lgan sadoqatimizni ota-onalarimizning og‘irini yengil qilish, turish-
turmushidan xabar olib turish, shirin so‘z bilan ularning ko‘ngillarini ovlash, ezgu ishlarimiz 
bilan ularning haqlariga duoi salomlar yetkazish orqali namoyon qilishimiz mumkin. Darhaqiqat, 
kishi biror ezgu ishni amalga oshirsa, birovning dardiga malham bo‘lsa, el-yurtning tinchligi, 
osoyishtaligi, farovon turmushi uchun qayg‘ursa, xalqimiz “otasiga rahmat”, “oq sut berib
oqqan onasiga rahmat” deb duoga qo‘l ochadi. 
Har qanday ota va ona uchun farzandi orqasidan rahmat eshitish eng kata baxtdir. 
Farzandlarni kiyintirish, yedirib ichirish, tarbiyalash, ilmu ma’rifatli qilish, ularga mehr berish 
kabilar orqali har bir ota o‘z oilasi va farzandlari oldidagi burchini ado etgan va ularga nisbatan 
sadoqatini namoyon etgan bo‘ladi. 
Burch 
– ma’naviy sohada yuksak mas’uliyat, lafzi halollik, va’daga vafo qilishni, 
huquqiy sohada qonun hujjatlari, shartnoma, xizmat bo‘yicha yuklangan majburiyatni 
anglatuvchi tushuncha. Burch – inson ma’naviyatining tarkibiy qismi, ma’naviyat falsafasining 
fundamental kategoriyalaridan biri hisoblanadi. Bu tushuncha shaxsning zimmasiga qo‘yilgan 
talablarga nisbatan mas’uliyati va majburiyatini bajarish ma’naviy zaruratga aylanishini 
ifodalaydi. 
Ma’naviy qadriyat – burchning manbai inson bo‘lib, uning mazmunmohiyati jamiyatga, 
ijtimoiy tuzilmalarga halol xizmat qilish munosabatida namoyon bo‘ladi. Burch kategoriyasi 
mas’uliyat, o‘zlikni anglash, vijdon, xulq kabi tushunchalar bilan bog‘liq holda yuzaga chiqadi. 
Chunki burch insonning ma’naviy qiyofasini tavsiflovchi voqelikdir. Burch ijtimoiyindividual 
xususiyat va subyektiv jihatlarga ega. Avvalo, u mas’uliyat, majburiyat kabi umuminsoniy 
qadriyatlarga tayanadi. Har bir kishining oila, ota-ona, Vatan, xalq oldidagi umumiy burchi bilan 
bir qatorda, burchning individual darajasi ham mavjud. Burch muayyan shaxsga xos va’daga 
vafo, o‘z so‘zida turish, obro‘-e’tibor va sha’nini saqlash, halollik kabi xislatlarda 
yaqqol namoyon bo‘ladi. Shu bois burch va halollik bir-birini taqozo etadi. 
Ma’lumki, burchning ijtimoiy-siyosiy va huquqiy asoslari Konstitutsiya va qonunlarda 
o‘z aksini topgan. Uning iqtisodiy asoslarini turli shartnomalarda yaqqol ko‘rish mumkin. Burch 
erkin, anglangan holda tanlab olingan taqdirdagina ma’naviy-axloqiy kategoriya sifatida amal 
qiladi. Burchning negizlaridan biri iymon-e’tiqod bo‘lib, bunday sifatga ega bo‘lgan inson uni 
teran anglaydi, unga sadoqatli bo‘lishga intiladi. Inson ma’naviyatida burchning alohida 

---

ahamiyati ichki ishlar idoralari xodimlari faoliyatida dolzarblik kasb etadi. Burch vijdon, e’tiqod, 
mas’uliyat kabi tushunchalar bilan mustahkam bog‘liq. Shu bois xodim o‘z xizmat vazifasiga 
vijdonan, o‘ta mas’uliyat bilan yondashishi talab etiladi. Umuman, xodimning xizmat faoliyati 
va har bir xatti-harakati zamirida burchga, qasamyodga, el-yurtga sadoqat yotishi uning 
martabasini ziyoda qiladi va xalq ishonchini qozonishga olib keladi. Burchning insonlik burchi, 
fuqarolik burchi, otalik burchi, onalik burchi, farzandlik burchi singari barcha davrlar uchun 
umumiy bo‘lgan tushunchalari ham, jurnalistlik burchi, shifokorlik burchi, olimlik burchi, ichki 
ishlar idoralari xodimlari burchi kabi kasblar doirasidagi tushunchalari ham mavjud. Burchning 
muhim jihatlaridan yana biri uning ma’lum vaqt mobaynida va jamiyatda o‘ziga xos tarzda 
namoyon bo‘lish xususiyatiga ega ekanidir. Chunonchi, bir tuzum yo jamiyatda ijobiy 
hisoblangan burch talablari boshqasi uchun salbiy ma’no kasb etishi mumkin. Harbiylashgan va 
o‘ta mafkuraviylashgan jamiyatlarda esa burch omma hamda shaxs hayotida fojiaviy tus olishi 
ham mumkin.
Ustalik bilan yo‘lga qo‘yilgan targ‘ibot natijasida bunday jamiyat a’zolarining ko‘pchiligi 
oqni qora, qorani oq deb qabul qiladi. Bu umumbashariy va milliy qadriyatlarni oyoqosti qilgan 
shafqatsiz totalitar tuzumlar mafkurasi va amaliyotida yaqqol namoyon bo‘lganligini hozirgi 
keksa avlod yaxshi biladi. Tarixda o‘z burchiga sadoqatli bo‘lgan kishilar taqdiri og‘ir 
kechganiga ko‘plab misollar keltirish mumkin. Masalan, Furqat mustamlakachilar mafkurasiga 
xizmat qilganida hayoti rohat-farog‘atda kechishi mumkin edi. Lekin u Vatan va xalq oldidagi 
burchiga sodiq qolib, muhojirlikning og‘ir qismatiga duchor bo‘ldi, Vatanda yiroqda vafot etdi. 
Ba’zan burch tufayli kishilar sevgisidan, hatto aka-ukasi, opa-singlisi yoki farzandidan kechishga 
ham majbur bo‘ladi. 
Konstitutsiyamizda qonunlarga rioya etish, boshqa kishilarning huquq va erkinliklari, 
sha’ni va qadr-qimmatini hurmat qilish, xalqimizning tarixiy, madaniy va ma’naviy merosini 
avaylab-asrash, tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish, qonun bilan belgilangan 
soliqlar va mahalliy yig‘imlarni to‘lash, Vatanni himoya qilish har bir fuqaroning burchi ekani 
qayd etilgan. O‘z burchiga sodiqlik har bir kishining axloq-odobi, ma’naviy qiyofasini ifodalasa, 
so‘zining ustidan chiqmaydigan, o‘z burchini bajarmagan kishilar xalq orasida hurmat topmaydi. 
Burch
o‘z-o‘zidan shakllanmaydi, u tarbiya jarayonida kamol topadi. Shu ma’noda, o‘z 
burchini yaxshi anglaydigan, o‘ziga talabchan, ishi, bilimi va kuch-quvvatiga ishonadigan, o‘z 
qadr-qimmatini saqlay oladigan barkamol avlodni tarbiyalab voyaga yetkazish bugungi kunning 
eng muhim vazifasidir. Burch bajarilishi lozim va talab etiladigan vazifa, ya’ni majburiyat. 
Shaxsning ota-onasi, farzandlari, yoru do‘stlari, ustoz-murabbiylari, Vatani, xalqi va kasbi 
oldidagi burchlari mavjud. Biroq ushbu burchlarni hamma ham birdek to‘liq ado etavermaydi. 
Shuning uchun ham jamiyatda insonlar o‘rtasidagi turli munosabatlarda muammolar paydo 
bo‘ladi, insonlarning haq-huquqlari buziladi, huquqbuzarliklar va jinoyatlar sodir etiladi. 
Konstitutsiyamizning 52-moddasida O‘zbekistonning har bir fuqarosi zimmasiga Vatanni 
himoya qilishdek muqaddas konstitutsiyaviy burch yuklatilgan. Xalq va mamlakat rahbariyati 
ishonch bildirgan kishilar, shu jumladan ichki ishlar idoralari xodimlari ham, o‘z vazifalarini 
puxta va halol bajarsalar, Vatan va halq osoyishtaligi ta’minlanib, barqaror taraqqiyot davom 
etadi. Buning uchun barchamizdan vijdonimiz uyg‘oq bo‘lishi kerak. Chunki bugun islohotning 
qay darajada amalga oshishi nafaqat rahbarlarning dunyoqarashiga, balki ularning halol va pok, 
tadbirkor va tashabbuskor bo‘lishiga bog‘liqdir.