Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

 Tushunchalarni boʻlish.Boʻlish va klassifikatsiya (tasnif)
5
Morris R. Cohen, Ernest Nagel. An Introduction to Logic and Scientific Method. New Delhi/ 2007. 
P.238 

---

384 
Anʻanaviy yondashuvga koʻra ta‘rif berilgan turni jins va tur belgisiga 
ajratishdan tashkil topadi. Lekin jinsning oʻzi ham har xil turlarga ajratilishi 
mumkin. Masalan, tekis figura jins sifatida nafaqat uchburchak turlariga, 
balki toʻrtburchak, konussimon kesim va shu kabilar turlariga ham ajratilishi 
mumkin. Jinsning turlarini koʻrsatish mantiqiy boʻlish yoki Qisqacha boʻlish 
deb ataladi
1
.
Tushunchaning hajmini unda aks etgan predmetlarni ayrim guruhlarga 
(ayrim predmetlarga) ajratish yoʻli bilan aniqlashga 
tushunchani boʻlish
deyiladi. Boʻlish amalini boʻlinuvchi tushuncha (hajmi aniqlanishi lozim 
boʻlgan tushuncha), boʻlish asosi (predmetning tushunchada fikr qilinadigan 
birorta umumiy belgisi) va boʻlish a‘zolari (boʻlish natijasida hosil 
qilinadigan tur tushunchalar) tashkil etadi. Masalan, «inson»larni 
(boʻlinuvchi tushuncha) jinsiga koʻra, (boʻlish asosi) erkak va ayollar (boʻlish 
a‘zolari)ga ajratish yoʻli bilan uning hajmi aniqlanadi. Boʻlinuvchi tushuncha 
– jins tushuncha, boʻlish a‘zolari – tur tushunchalar boʻlib, ular oʻzaro birga 
boʻysunish munosabatidadirlar.
Tushunchalarni boʻlish amalini predmetlarni qismlarga ajratishdan farq 
qilish lozim. Masalan, avtomobilni kuzov, shassi, dvigatel va shu kabilarga 
ajratsak, uni qismlarga boʻlgan boʻlamiz. Predmetning qismi predmetning 
umumiy belgilariga ega boʻlmasligi mumkin. Shuning uchun ham «Kuzov 
avtomashinadir», degan mulohaza hosil qilsak, u xato boʻladi. Agar 
«Avtomobil» tushunchasini «Engil avtomobil», «YUk tashuvchi avtomobil» 
tushunchalariga ajratsak, uni boʻlgan boʻlamiz.
Boʻlishning ikkita turi mavjud: asos boʻlgan belgining oʻzgarishiga 
qarab boʻlish va dixotomik boʻlish. Birinchi turida predmetning birorta 
umumiy belgisi boʻlish uchun asos qilib olinib, uning oʻzgarishiga muvofiq 
holda predmetlarning ayrim guruhlari aniqlanadi. Masalan, burchakning 
oʻzgarishiga qarab «uchburchak» tushunchasi uchta tur tushunchaga: «toʻgʻri 
burchakli uchburchak», «oʻtmas burchakli uchburchak», «oʻtkir burchakli 
uchburchak»larga ajratiladi. Boʻlish asosi qilib boʻlinuvchi tushunchaning 
mazmunida fikr qilinadigan har qanday umumiy belgini olish mumkin. 
Masalan, «uchburchak» tushunchasini tomonlariga qarab «teng tomonli 
uchburchak», «teng yonli uchburchak», «turli tomonli uchburchak» 
tushunchalariga ajratish mumkin.
Tushunchaning qaysi belgisini boʻlish asosi qilib olish boʻlishda hal 
qilinishi lozim boʻlgan vazifaga bogʻliq. Lekin qanday vazifani hal qilishdan 
qat‘i nazar, boʻlish oʻzining obyektiv asosiga ega boʻlishi lozim, ya‘ni boʻlish 
asosi boʻlgan belgi predmetning umumiy belgisi boʻlishi shart.
1
Morris R. Cohen, Ernest Nagel. An Introduction to Logic and Scientific Method. New Delhi/ 2007. 
P.241 

---

385