Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

1.
 
Ta‘rif aniqlanuvchining mohiyatini ifoda etishi kerak. Aniqlovchi 
ifoda aniqlanuvchiga ekvivalent boʻlishi zarur, ya‘ni u aniqlanuvchi ifoda 
etadigan barcha narsaga nisbatan qoʻllaniladigan boʻlishi kerak
4
Morris R. Cohen, Ernest Nagel. An Introduction to Logic and Scientific Method. New Delhi/ 2007. 
P.230 

---

383 
2.
 
Ta‘rifda aylana boʻlmasligi kerak; u koʻrinarli yoki koʻrinmas 
ravishda aniqlanuvchi predmetni oʻzidanazarda tutmasligi kerak.
3.
 
Tasdiqlovchi terminlarda berish mumkin boʻlgan holda, inkor 
shaklda berilmasligi kerak.
4.
 
ta‘rif noaniq shaklda yoki metafora orqali ifodalanmasligi kerak
5
.
Tavtologiya 
ham shu qoidaning buzilishi natijasida sodir boʻladi. 
Bunda aniqlanuvchi tushunchadan uning mazmunini ochish uchun 
foydalanilgan boʻladi.
Masalan, 
«Ta‘magir 
ta‘magirlik 
qiluvchi 
kishidir», 
desak, 
tavtologiyaga yoʻl qoʻygan boʻlamiz.
g) Ta‘rif iloji boricha inkor shaklida boʻlmasligi kerak. Aks holda 
predmetga xos boʻlgan belgi oʻrniga unda yoʻq boʻlgan belgi koʻrsatiladi. 
Masalan, «Ong moddiy emas», degan ta‘rif «ong» tushunchasining 
mazmunini yaxshi ochib bera olmaydi.
Ta’riflashga oʻxshash mantiqiy usullar
Bilish jarayonida 
ta’riflashga oʻxshash usullar 
ham ishlatiladi. 
Ulardan tushunchani ta‘riflashning yuqorida biz koʻrib chiqqan turlarini 
qoʻllash mumkin boʻlmay qolganda yoki unga zaruriyat boʻlmaganda 
foydalaniladi:
a) ta‘riflashga oʻxshash usullardan biri tushunchani unga qarama-
qarshi boʻlgan tushuncha orqali ta‘riflashdir. Bu usul bilan odatda 
kategoriyalar mazmuni ochib beriladi. Masalan, «Ong materiya‘ning 
miyamizdagi in‘ikosidir»;
v) tasvirlashda tushunchaning mazmuni u aks ettiruvchi predmetning 
ba‘zi tashqi belgilarini koʻrsatish orqali aniqlanadi. Badiiy asarlarda tabiat 
manzaralarini, personajlarning portretlarini chizish, sodir boʻlgan birorta 
voqeaning bayon etilishi tasvirlashga misol boʻladi;
s) tavsiflash yordamida predmetning ba‘zi bir munosabatdagi muhim 
tur belgilari koʻrsatiladi. Bunga misol qilib birorta shaxsga berilgan 
tavsifnomani koʻrsatish mumkin.
Tafovutlash, ostensiv ta‘riflash kabi usullar ham mavjuddir.
Ta‘riflash bilishda katta ahamiyatga egadir. U Qisqa holda predmet 
haqida yaxlit fikr, tasavvur hosil qilishga imkon beradi. Lekin predmet 
haqida fikr yuritganda u bilan cheklanib qolish mumkin emas. U, albatta, 
bilish 
jarayonida 
boshqa 
bilimlar 
yordamida 
konkretlashtirilishi, 
chuqurlashtirilishi zarur. Ana shundagina tushuncha ifoda etuvchi predmet 
haqidagi tasavvur aniq, toʻlaroq boʻladi.