Sportda matematika

Xiqildoq 
Xiqildoq xavo o‘tkazuvchi yo‘llarning bir qismi bo‘lishi bilan tovush chiqarishda xam ishtirok 
etadi.Xiqildoq bo‘yinning oldingi qismida IV-VI bo‘yin umurtqalari soxasida joylashgan. Til osti – 
qalqonsimon membrana orqali xiqildoq til osti suyagiga osilib turadi. Xiqildoq oldindan teri, bo‘yin 
muskullari va fassiyalar joylashgan. Orqa tomondan esa bo‘yindan o‘tuvchi qon tomirlar va nervlar 
o‘tadi. Xiqildoq pastki qismi bilan traxeyaga tutashgan. 
Xiqildoq skeleti juft va toq togaylardan iborat
(rasm 1
). 
Toq tog’aylarga qalqonsimon tog’ay va 
xiqildoq usti tog’ay kiradi. Juft togaylarga cho‘michsimon togaylar va ponasimon togaylar kiradi. 
Qalqonsimon togay
– eng katta togaydir. U burchak xosil qilib birlashgan ikkita to‘rtburchak 
plastinkadan tuzilgan. Erkak va ayollarda qalqonsimon togayning plastinkalar burchagi farqlanadi 
va ikkilamchi jinsiy belgilar qatoriga kiradi. 

 
 

 
Xiqildoqning tuzilishi va joylashishi (rasm 1
) 
 
90
Qalqonsimon togayda ustki va pastki shoxchalari farklanadi: ustki shoxchalari boglamlar orkali til 
osti suyagi bilan birikadi, pastki shoxchalari esa bo‘gimlar yordamida uzuksimon togay bilan 
birikadi. Kalkonsimon togayning ustki cheti S xarfi shaklida bo‘lib, o‘rta qismida yuqorigi o‘yik 
bor. Plastinkalarning tashki yuzasida egri-bugri qiya chiziq farqlanadi. Bu joy ma’lum bo‘yin 
muskullarining birikish yuzasi xisoblanadi. Qalqonsimon togaydan xalqumni qisuvchi muskul, 

90
 
Frank H. Netter, Atlas of Human Anatomy, USA 2014, p.79
 

---

319 
tovush chiqaradigan muskul, uzuksimon togay va xiqildoq ustki togaylar bilan tutashtiradigan 
muskullar joylashgan. 
Uzuksimon togay
– qalqonsimon togay va cho‘michsimon togaylar bilan xarakatchang birikib, 
maxsus boglam orqali birinchi traxeal xalqasi bilan xam birikkan. Uzuksimon togay tuzilishi 
jixatdan uzukga o‘xshash – old tomondan yoy va orqada plastinka xosil qiladi. 
Xiqildoq usti togayi
– barg shaklida bo‘lib, piramidasimon tomonida xiqildoqqa kirish teshigi ustida 
joylashgan. 
Cho‘michsimon togaylar
– juft togaylar bo‘lib, piramidasimon shaklga ega. Kengaygan pastki qismi 
asosi uzuksimon togay bilan tutashgan. Asos qismida ikkita o‘sig joylashgan. Old tomon yo‘nalgan 
ovoz o‘sigiga ovoz boylamlari kelib birikadi.Muskul o‘sigiga esa ovoz chikarishda ishtirok etuvchi 
muskullar kiradi. 
Shoxsiomn togay
– kichik, juft togaylar bo‘lib, cho‘michsimon togaylarning ustki uchida 
joylashgan. 
Ponasimon togay
– uncha katta bo‘lmagan juft togaylar bo‘lib, shilliq pardaning burmasi ichida 
uchraydi. Bu togay ba’zan uchramasligi xam mumkin. 
Ovoz chiqarishda ovoz boglamlari bilan ovoz yorigi katta axamiyatga ega. Ovoz boglami 
biriktiruchi to‘qimali tutamlardan tashkil topgan bo‘lib, cho‘michsison togaylardan boshlanib, 
qalqonsimon togayning qirrasiga birikadi. 
Ovoz boylamlaridan yuqoriroqda ularga parallel xolda yolgon boylamlar joylashgan.Yolg`on va 
ovoz boylamlari o‘rtasida ularning xar ikki tomonida xiqildoq qorinchasi deb nomlanadigan 
chuqurcha bor. Xiqildoqning shilliq pardasi qorincha ovoz boylamlarini o‘rab turgan joyda shu 
paylar nomi bilan ataladigan burmalar xosil bo‘ladi. Chap va o‘ng tomondagi ovoz burmalar orasida 
tovush yorig`i joylashgan. 
Ovozning past yoki baland chiqish ovoz boylamlarining taranglanish va titrash darajasiga bog`liq. 
Taranglanish darajasi ovoz muskullarining qisqarish kuchiga bogliq.Ovoz boylamlarining 
cho‘zilishi uzuksimon togayga nisbatan qalqonsimon togay siljishiga bogliq. Ovozning kuchini esa 
tovush yorigining torayishi va kengayishi ifodalaydi.