O’zbekiston rechpublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vaziriligi

1-ilova 

---

84 
Oziqning mo‘l-ko‘l bo‘lishi hasharotlarning ko‘payishi uchun qulay sharoit tug‘diradi. 
SHuning uchun bir joyga muttasil bir xilda ekin ekish bu o‘simlik bilan oziqlanadigan 
zararkunandalarning ko‘payib ketishi uchun qulay sharoit tug‘diradi. 
H a s h a r o t l a r b i l a n o ‘ s i m l i k l a r o ‘ r t a s i d a g i o ‘ z a r o m u n o s a b a t
hasharotning o‘simlikka etkazadigan zarari bilangina cheklanib qolmaydi; hasharotlarning o‘simlik 
dunyosiga ko‘rsatadigan ta’siri anchagina kengdir. 
Gulli yuqori o‘simliklarning ko‘pchiligi faqat hasharotlar yordami bilan chetdan 
changlanishga moslangan. Hasharotlarning changlatuvchilar sifatidagi roli tubandagi misollar bilan 
yaxshi namoyish qilinadi. YAngi Zelandiyaga
tukli ari
keltirilmaguncha u joyda qizil sebargadan 
urug‘ olish mumkin bo‘lmagan; O‘zbekistonning olmazor bog‘lariga asalari uyalari qo‘yilsa, olma 
hosili juda oshadi. 
O‘simlik gullarining tuzilishi va ularda nektarning bo‘lishi ularni changlatuvchi hasharotlarga 
bog‘liqdir va hasharotlar og‘iz apparati va boshqa qismlarining tuzilishi,o‘z navbatida, gullar 
tuzilishiga moslangan. 
H a s h a r o t l a r
o ‘ r t a s i d a g i ,
s h u n i n g d e k
h a s h a r o t l a r
b i l a n
b i o t s e n o z n i n g b o s h q a h a y v o n l a r i o ‘ r t a s i d a g i x i l m a-xil o ‘ z a r o
m u n o s a b a t l a r t u b a n d a g i asosiy gruppaga bo‘linadi. 
1. S i m b i o z yoki o‘zaro foyda keltirish bilan birga yashash – masalan,
chumoli
ko‘k 
kapalak
qurtidan chiqadigan shirin sharbatni eb, qurtni yirtqich va parazitlardan himoya qiladi; ko‘k 
kapalak qurtlari g‘umbakka aylanish oldida hatto chumoli iniga kiradi. Bunday munosabat 
chumolilar bilan o‘simlik bitlari o‘rtasida ham bo‘ladi. CHumolilar shiralar ajratib chiqaradigan 
shira suyuqligini yalaydi va ularni dushmandan saqlaydi. Ba’zan esa chumolilar shiralarni yangi 
o‘simliklarga ko‘chiradi. 
1.
S i n o y k i y a – birga yashovchilar turining biriga foydali va ikkinchisiga ahamiyati 
bo‘lmagan hamxonalik. Masalan, bir indan birga foydalanish, bunda zaifroq hamxona ikkinchi 
hamxona himoyasi ostida yashaydi, yoki yirik turlar mayda turlarni o‘z ustida olib yurib, ularning 
tarqalishini osonlashtiradi. 
2.
K o m m e n s a l i z m yoki t e k i n x o ‘ r l i k – bunda bitta hasharot ikkinchi 
hasharot tayyorlagan oziq zapasi hisobiga yashab, o‘z navbatida unga hech qanday foyda 

---

85 
keltirmaydigan hamxonalik; masalan, (Me1os1ae)
oilasiga
kiruvchi
qo‘ng‘izlar
lichinkasi yolg‘iz 
yashaydigan yovvoyi asalarilar uyasida yashab, asalarilar o‘z lichinkalari uchun tayyorlagan chang 
va asalni eb qo‘yadi. 
3.
P a r a z i t i z m – bunda «hamxona» xo‘jayinni «talon-taroj» qilibgina qolmay, balki 
uning o‘ziga hujum qiladi. Hasharotlar o‘rtasida parazitizm xrdisasi juda xilma-xil bo‘ladi va 
parazitlardan ba’zilari o‘simliklarni himoya qilish uchun zararkunandalarga qarshi kurashda 
foydalaniladi. 
Hasharotlar boshqa hayvonlarda qanday parazitlik qilsa, boshqa hayvonlar ham hasharotlarda 
shunday parazitlik qiladilar. Ko‘pincha hasharotlar hasharotlarda parazitlik qiladilar. 
O‘z xo‘jayinining tanasi ustida oziqlanuvchi parazitlar e k t o p a r a z i t l a r yoki s i r t q i
p a r a z i t l a r deb aytiladi; bunday parazitlardan, masalan, qon so‘ruvchi
 chivin
,
 taxta qandalasi
,
 
burga
va ko‘pgina parda qanotlilar hamda ikki qanotli hasharotlar lichinkasi ektoparazitlarga kiradi; 
ikki qanotlilar o‘rtasida qishloq xo‘jaligi zararkunandalarining parazitlari ham bor. 
Xo‘jayin tanasi ichida yashovchi parazitlar e n d o p a r a z i t l a r yoki i c h k i
p a r a z i t l a r deb ataladi; masalan, ot oshqozonida yashovchi
so‘na
ning lichinkalari ot 
oshqozonida yashaydi va boshqa hasharotlar, shu jumladan, qishloq xo‘jaligi o‘simliklari uchun 
zararli bo‘lgan hasharotlar tanasi ichida parazitlik qiluvchi ko‘pgina parda qanotlilar va ikki 
qanotlilar lichinkalari ham endoparazitlarga kiradi. 
Parazit bo‘lib yashaydigan hasharotlarning o‘z paraziti ham bo‘li shi mumkin, bu parazitlar 
i k k i n c h i t a r t i b d a g i parazitlar deb ataladi. Ikkinchi tartibdagi parazitlarning ham o‘z 
paraziti bo‘- lishi mumkin, ular u c h i n c h i t a r t i b d a g i parazitlar deb ataladi. 
Xo‘jayin bilan parazitlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar xilma- xil va murakkabdir. Agar 
biror hasharot qishloq xo‘jaligi o‘simliklari zararkunandalarida parazitlik qilsa, bu hasharot foydali 
bo‘ladi, ammo ikkinchi tartibdagi parazit zararkunanda hisoblanadi, uchinchi tartibdagi parazit esa 
foydali hisoblanadi. Tabiatda shunday hodisalar ham uchraydiki, ayrim tur parazitlar ham 
birlamchi, ham ikkilamchi parazit bo‘lishi mumkin. 
Deyarli hamma hasharotlarning paraziti bo‘ladi, ammo ularning