Milliy universiteti m. Xudoyqulov ju r n a L ist ik a g a k ir is h

o n y r a x
nepe3 
nee 
b
(6biButevi) 
KMTaiiCKMii TypKecTaH» deb atalib u rus geograf olimi 
va sayyohi N.A.Seversev qalamiga mansub edi. Turkiston general
— gubematorligining harbiy okrugi shtabi huzurida ochilgan 
bosmaxonada bosilgan o'zbek tilidagi birinchi kitob — 1871—yili 
Sh.Ibrohimov tomonidan tayyorlangan o'zbekcha «Solnoma» 
taqvimi edi. Xuddi shu davrdan boshlah, Turkistonda tosh bosma
— litografiya usuli bilan o'zbek (arab-fors) tillarida kitoblar nashr
etila boshlandi. Ana shunday ilk bosilgan kitoblardan biri 1882- 
yilda nashr etilgan «Xulosai fiqhi Kaydoniy» kitobi edi. 1883— 
yilda Toshkentda Semen Laxtin bosmaxonasida So'fi Olloyoming 
«Kitobi 
sabot—ul — ojizin* 
kitobi, 
1884—yili 
esa, 
shu
bosmaxonada Alisher Navoiyning «Devon»i nashr etiladi. Xuddi 
shu yillari qo'qonlik Azim hoji Matg iloniy Hindistonning 
Bombay shahridan bosma harflar olib kelib, o'zbek tilida kitoblar 
nashr eta boshlaydi. U jumladan, Farididdin Attoming «Mantjq- 
ut-tayr», «Tabimomai Xomn ar-Rashid» va boshqa kitoblami 
nashr etdi. 1874—yilda Xiva xoni Muhammad Rahimxon Femz 
ham toshbosma bosmaxona tashkil etadi. Keyinchalik bu xildagi 
bosmaxonalar ko'payadi, Toshkcntda tashkil topgan shunday 
bosmaxonalardan 
biri 
— 
G 'ulom
Hasan 
Orifjonovning 
«G'ulomiya» deb ataluvchi bosmaxonasida 1908—yilda huyuk fors 
shoiri Abulqosim Firdavsiyning «Shnhnoma»si nashr etiladi. 
Mazkur bosmaxonada Alisher Navoiyning «Devon»i, Fuzuliyning 
«G'azaliyot»i, shoir Muqimiyning «Bayoz»i bosilib chiqadi.
*6 Prnf F A Mo'minovning « Jurnalistika ijtimoiy instirut sifatida* (Toshkeni, 
«Univeisifet/> ntjshriyoli, ]99fi) kitobida bli haqda keng ma'lumot berilgan (35-4fl-bctlar)
11
)
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Shuningdek, bu bosmaxonada 
« Q u r ’o n i
karim», «Haftiyak» va 
boshqa muhim diniy kitoblar ham chop etilgan. Namanganning 
T o 'ra q o 'rg 'o n shahrida Ishoqhon to 'ra Ibrat ham o'zining 
«Ishoqiya» bosmaxonasini yo'lga qo'ygan edi.
Toshbosma 
kitoblar 
bir 
necha 
ming 
nusxada 
bosilishi 
mumkinligi, qo'lyozm alarga qaraganda tiniq, o'qish uchun oson 
shakiga ega bo'lishi bilan ko'pchilikka manzur bo'Idi, turli 
mavzularda 
asarlar, 
dastlabki 
darsliklar 
nashr 
etildi. 
Bu 
bosmaxonalarda bosilgan kitoblami turli bezaklar bilan bezash, 
yaxshi muqovalash, ichki muqova va boshqa zarur jihatlar berish 
mumkin edi. Shu boisdan ham toshbosma kitoblar qisqa davr 
ichida keng ommalashib ketdi. Bu kitoblaming mavzulari rang- 
baranglashdi, rus va boshqa tillardan taijima etilgan kitoblar ham 
paydo bo'Idi. 1887—yilda atoqli rus yozuvchisi L.N.Tolstoyning 
«Odamlar nima bilan tirik» kitobi o'zbek tiliga tarjima etilib nashr 
qilindi.
1917—yil oktyabrb o'zgarishidan so'ng Turkistondagi barcha 
nashriyot va bosmaxonalar musodara etildi va kitob nashr etish 
ishlari hukumat ( ya’ni kommunistik partiya) qo'liga o 'td i. Sovet 
tuzumi davrida kitob nashr etish son jihatidan o'sgan bo'lsa-da, 
nashriyotchilik ishida g'oyaviy yakka hokimlik tartibi joriy etilishi 
natijasida kitoblaming mazmuniy bir yoqlamaligi, sinfiy-siyosiy 
cheklanganligiga 
olib 
keldi. 
Kommunistik 
g'oyaga 
mos 
kelmaydigan barcha diniy, tarixiy, ilmiy va badiiy kitoblar, 
umuman nashr etilmadi, bosilgan ayrim bu xildagi kitoblar esa, 
kommunistik mafkura «chig'irig'i*dan o'tkazilgandagina dunyo 
yuzini ko'rdi.
O 'zbekiston o'zining milliy mustaqilligiga erishgach boshqa 
barcha ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma'naviy sohalar qatorida kitob 
nashr etish ishida katta o'zgarishlar amalga oshirildi. Bu jihatdan 
O'zbekiston respublikasi Oliy Majlisi 1996—yil 30—avgustda qabul 
qilingan «Noshiriik faoliyati 
to'g'risida»gi 
qonunlar hamda 
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasimng 1998—yil 2— 
fevralda 
qabul 
qilgan 
«0'zbekiston 
respublikasida 
matbaa 
faoliyatini tartibga solish to'g'risida»gi qarori muhim ahamiyatga
112
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ega bo'ldi. Bu muhim hujjatlar mamlakatimizda noshirlik va 
matbaachiiik ishlarini yo'lga qo yishda dasturilamal bo'lib xizmat 
qilmoqda. Istiqlol tufayli eski markazlashgan buyruqbozlik tizimiga 
barham berilishi, kommunistik mafkuraviy yakka hokimlikning 
tugatilishi respublikamizda nashr etilayotgan kitoblaming mazmun 
va sifatiga ham katta ta ’sir ko'rsatdi va bizda uimtminsoniylik, 
xalqchillik, ilmiy xolislik va haqqoniylik taiablariga to 'la javob 
beradigan, halqimiz suygan, ardoqlagan kitoblaming ko'plab nashr 
etilishiga y o 'l ochib berildi Ulug' ajdodlarimiz bo'lgan allomalar, 
mutafakkiT shoir va adiblaming asarlari, o'tmishimizga oid va 
zamonaviy tarixiy — ilmiy ahamiyatga ega bo'lgan kitoblar 
ko'plab nashr etila boshlandi. Davlat nashriyotlari bilan bir 
qatorda xususiy nashriyotlaming ham faoliyat ko'reatilishiga yo’l 
ochilishi natijasida kitob nashr etish ham son, ham sifat jihatidan 
o'sdi.
Respublikamizda 
kitob 
nashriyotlarining 
keng 
tarm og'i 
mavjuddir. Bizda nashriyot va matbaatchilik ishlariga O'zbekiston 
Malbuot davlat agentligi rahbarlik qiladi.
Butun dunyoda joriy etilgan tizimga asosan, respublikamizda 
ham kitob nashriyotlari uch turga bo linadi.
MJnivcrsaJ nashriyotlar. Bu tipdagi nashriyotlarda jjtimoiy 
hayotning turli sohalariga oid kitoblar chiqariladi. Turli ijtimoiy- 
siyosiy, adabiy-badiiy kitoblar nashT etayotgan «Sharq» matbaa- 
nashriyot konsemi bunga yaqqol misol bo 'la oladi. Shuningdek, 
Qoraqalpog'iston 
davlat 
nashriyoti 
hamda 
ayrim 
xususiy 
nashriyotlar ham universal xususiyatga egadir.
2. Ixtisoslashtirilgan nashriyotlar. Bu turdagi nashriyotlar 
ijtimoiy, 
madaniy-ma’naviy 
hayotning muhim bir sohasiga 
bag'ishlangan kitoblami nashr etadi. Bunga misol qilib, turli 
ijtimoiy-siyosiy sohadagi kitoblar nashr ctiladigan «0'zbekiston», 
adahiy-badiiy asariar nashr etishga mo'ljallangan G 'afu r G 'ulom
nomidagi badiiy adabiyot va san'at nashriyoti, darsliklar va ta'lim - 
tarbiyaga doir asarlar bosiladigan «O qituvchi*, ilmiy asarlar nashr 
etishga qaratilgan «Fan», turli ijtimoiy mavzulardagi kitoblar chop 
etiladigan «Mehnat», ma'naviy xususiyatga ega bo'lgan asarlar 
uchun tuzilgan «Ma'naviyat», bolalar va yoshlar uchun asarlar
m
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bosiladigan «Cho'1pon» va boshqa nashriyotlarni ko'rsatish 
mumkin.
3. Tarmoq nashriyotlari. Bu turdagi nashriyotlarga biror tarmoq 
sohasiga 
doir 
kitoblar 
nashr 
etuvchi 
nashriyotlar 
kiradi. 
Respublikamizda faoliyat ko'rsatib kelayotgan Abu Ali Ibn Sino 
nomidagi tibbiyot davlat nashriyoti ana shunday nashriyotlar turiga 
kiradi.
Nashriyotlar, shuningdek, markaziy va mahalliy viloyat va 
ayrim muassasa nashriyotlari ham bo'lishi mumkin. Masalan, 
Qashqadaryo 
viloyatida 
faoliyat 
ko'rsatayotgan 
«Nasaf* 
va 
Toshkent davlat universitetiga qarashli «Llniversitet)» nashriyoti va 
boshqalar.
Nashriyotlaming 
ichki 
tuzilishi 
gazeta 
va jum allar
muharririyatiga o'xshab ketadi. Nashriyot ishlarini uning direktori 
boshqaradi, bosh muharrir va uning o'rinbosarlari esa nashr 
etilayotgan kitobning mazmuniy yo'nalishi va sifati uchun mas’u) 
hisoblanadilar. 
Nashriyotlarda 
m a'lum
sohalar 
bo'yicha
muharririyatlar va ishlab chiqarish, ta'm inot bo'lim lari mayjud 
bo'ladi.
Kitob nashriyotlarining ishi m a'lum reja asosida tashkil etiladi. 
Har bir nashriyot o 'z faoliyatida uch xil reja:
1. Yaqin yillar rejasi;
2. Tahrir rejasi;
3. 
Nashr rejasi bilan ish 
ko'radi. 
Bozor iqtisodiyotiga 
asoslangan hozirgi davrda nashnyotlaming iqtisodiy — ta'm inot, 
o 'z -o 'z in i qoplash masalalari muhim ahamiyalga egadir. Hozirgi 
davrda 
nashriyotlarda 
kitoblar 
davlat 
— 
byudjet 
yo'li, 
nashriyotlaming xo'jalik hisobi asosidagi m ablag'i va homiylik 
asosida to'langan mahlag'lar asosida nashr etilishi mumkin. Nashr 
etilgan kitoblarni sotish, reklama qilish ham muhim ahamiyat kasb 
etadi. Respublikamizda kitob nashriyotlari ishlari tobora rivojlanib, 
jahon andozalari darajasiga o'sib bormoqda.
Kitob nashriyotlarida ishlash, garchi, gazeta va jumallar 
muharririyatlarida 
ishlashga 
o'xshab 
ketsa-da, 
jumalist 
(muharrir)dan har taraflama chuqur bilim, malaka, uslubiy tahrir 
ustaligini talab qiladi.
114
www.ziyouz.com kutubxonasi

---