Mikroiqtisodiyot individual qarorlarga ta'sir qiluvchi yagona omillarni ko'rib chiqsa, makroiqtisodiyot

---

1 Makroiqtisodiyot - bu umuman iqtisodiyotning xatti-harakatlarini o'rganadi. Bu mikroiqtisodiyotdan 
farq qiladi, u ko'proq e'tiborni shaxslarga va ular qanday qilib iqtisodiy qarorlarni qabul qilishga qaratadi. 
Mikroiqtisodiyot individual qarorlarga ta'sir qiluvchi yagona omillarni ko'rib chiqsa, makroiqtisodiyot 
umumiy iqtisodiy omillarni o'rganadi. Makroiqtisodiyot juda murakkab, unga ko'plab omillar ta'sir qiladi. 
Ushbu omillar turli xil iqtisodiy ko'rsatkichlar bilan tahlil qilinadi, bu bizga iqtisodiyotning umumiy 
salomatligi to'g'risida xabar beradi. Makroiqtisodchilar iste'molchilar, firmalar va hukumatlarga 
yaxshiroq qarorlar qabul qilishda yordam berish uchun iqtisodiy sharoitlarni prognoz qilishga harakat 
qilishadi: Iste'molchilar ish topish qanchalik oson bo'lishini, bozorda tovar va xizmatlarni sotib olish 
uchun qancha mablag 'sarflanishini yoki qarz olish uchun qancha mablag' sarflanishi mumkinligini 
bilishni istashadi. Ishlab chiqarishni kengaytirish bozor tomonidan kutib olinishini aniqlash uchun 
korxonalar makroiqtisodiy tahlildan foydalanadilar. Iste'molchilar mahsulotni sotib olish uchun etarli 
mablag'ga ega bo'ladimi yoki mahsulotlar javonlarda o'tirib chang yig'ishadimi? Xarajatlarni 
rejalashtirish, soliqlarni yaratish, foiz stavkalari to'g'risida qaror qabul qilish va siyosiy qarorlarni qabul 
qilishda hukumatlar makroiqtisodiyotga murojaat qilishadi. Makroiqtisodiyotning eng muhim 
kontseptsiyasi bo'lgan mahsulot mamlakat yalpi ichki mahsulot (YaIM) deb nomlanuvchi tovar va 
xizmatlarning umumiy miqdorini anglatadi. Ushbu ko'rsatkich ma'lum bir vaqtdagi iqtisodiyotning surati 
kabi. Makroiqtisodiyotchilar YaIM haqida gap ketganda, narxlarning o'zgarishini aks ettiruvchi nominal 
YaIMdan farqli o'laroq, inflyatsiyani hisobga oladigan real YaIMdan foydalanadilar. Yalpi ichki mahsulot 
ko'rsatkichi inflyatsiya yildan-yilga o'sib boradigan bo'lsa, yuqoriroq bo'ladi, shuning uchun bu mahsulot 
ishlab chiqarish darajasining yuqoriligini anglatmaydi, faqat yuqori narxlarni anglatadi. Yalpi ichki 
mahsulotning birgina kamchiliklari shundaki, ma'lum bir vaqt o'tganidan keyin ma'lumot to'planishi 
kerak, bugungi kunda YaIM ko'rsatkichi taxminiy bo'lishi kerak. Yalpi ichki mahsulot baribir 
makroiqtisodiy tahlilda pog'ona. Bir muncha vaqt davomida bir qator raqamlar yig'ilgandan so'ng, ularni 
taqqoslash mumkin va iqtisodchilar va investorlar iqtisodiy inqirozlar (pasayishlar) va kengayishlar 
(o'sish) o'rtasida o'zgaruvchan davrlardan tashkil topgan biznes tsikllarini tushunishni boshlashlari 
mumkin. vaqt o'tgan sari. U erdan biz tsikllarning sodir bo'lish sabablarini ko'rib chiqishni boshlashimiz 
mumkin, bu hukumat siyosati, iste'molchilarning xatti-harakatlari yoki boshqa narsalar qatori xalqaro 
hodisalar bo'lishi mumkin. Albatta, bu ko'rsatkichlarni iqtisodiyotlar bo'yicha ham taqqoslash mumkin. 
Demak, qaysi xorijiy davlatlarning iqtisodiy jihatdan kuchli yoki zaifligini aniqlashimiz mumkin. 
O'tmishdan o'rgangan narsalariga asoslanib, tahlilchilar keyinchalik iqtisodiyotning kelajakdagi holatini 
bashorat qilishni boshlashlari mumkin. Shuni esda tutish kerakki, inson xulq-atvori va oxir-oqibat 
iqtisodiyotni belgilaydigan narsa hech qachon to'liq prognoz qilinishi mumkin emas. 
Makroiqtisodiyotning eng muhim kontseptsiyasi bo'lgan mahsulot mamlakat yalpi ichki mahsulot (YaIM) 
deb nomlanuvchi tovar va xizmatlarning umumiy miqdorini anglatadi. Ushbu ko'rsatkich ma'lum bir 
vaqtdagi iqtisodiyotning surati kabi. Makroiqtisodiyotchilar YaIM haqida gap ketganda, narxlarning 
o'zgarishini aks ettiruvchi nominal YaIMdan farqli o'laroq, inflyatsiyani hisobga oladigan real YaIMdan 
foydalanadilar. Yalpi ichki mahsulot ko'rsatkichi inflyatsiya yildan-yilga o'sib boradigan bo'lsa, yuqoriroq 
bo'ladi, shuning uchun bu mahsulot ishlab chiqarish darajasining yuqoriligini anglatmaydi, faqat yuqori 
narxlarni anglatadi. Yalpi ichki mahsulotning birgina kamchiliklari shundaki, ma'lum bir vaqt o'tganidan 
keyin ma'lumot to'planishi kerak, bugungi kunda YaIM ko'rsatkichi taxminiy bo'lishi kerak. Yalpi ichki 
mahsulot baribir makroiqtisodiy tahlilda pog'ona. Bir muncha vaqt davomida bir qator raqamlar 
yig'ilgandan so'ng, ularni taqqoslash mumkin va iqtisodchilar va investorlar iqtisodiy inqirozlar 
(pasayishlar) va kengayishlar (o'sish) o'rtasida o'zgaruvchan davrlardan tashkil topgan biznes tsikllarini 
tushunishni boshlashlari mumkin. vaqt o'tgan sari. U erdan biz tsikllarning sodir bo'lish sabablarini ko'rib 

---

chiqishni boshlashimiz mumkin, bu hukumat siyosati, iste'molchilarning xatti-harakatlari yoki boshqa 
narsalar qatori xalqaro hodisalar bo'lishi mumkin. Albatta, bu ko'rsatkichlarni iqtisodiyotlar bo'yicha ham 
taqqoslash mumkin. Demak, qaysi xorijiy davlatlarning iqtisodiy jihatdan kuchli yoki zaifligini 
aniqlashimiz mumkin. O'tmishdan o'rgangan narsalariga asoslanib, tahlilchilar keyinchalik iqtisodiyotning 
kelajakdagi holatini bashorat qilishni boshlashlari mumkin. Shuni esda tutish kerakki, inson xulq-atvori va 
oxir-oqibat iqtisodiyotni belgilaydigan narsa hech qachon to'liq prognoz qilinishi mumkin emas. 
2 IQTISODIY SIKL 
—
umumiy iqti sodiy faollikning muayyan yillar davomida davriy yuksalib va pasayib, 
tebranib turishi; bir necha yillar da-vomida iqtisodiyotda yuksalish va pasayishning davriy takrorlanib 
turishi, yuksalish, tanglik, depressiya, jonlanish fazalaridan iborat. Vaqtga nisbatan har 20
—
25 y. da 
takrorlanib turadigan uzoq va har 5
—
10 y. da takrorlanadigan qisqa Iqtisodiy sikl bor. Alohida Iqtisodiy 
sikl bir-
biridan davomiyligi va jadalligi boʻyicha keskin farqlanadi. Shu bilan birga ularning hammasi bir xil 
fazalarga e
ga boʻladi. Siklning eng yuqori nuqtasida iqtisodiyotda toʻliq bandlik kuzatiladi va i. ch. toʻliq 
yoki deyarli toʻliq quvvat b
-
n ishlaydi. Siklning bu fazasida narx darajasi oʻsish tamoyiliga ega boʻladi, 
iqtisodiy faollikning oʻsishi toʻxtaydi. Tanglik f
azasida i. ch. va bandlik qisqaradi, ammo narxlar pasayish 
tamoyiliga berilmaydi. Tanglikning quyi nuqtasida i. ch. va bandlik oʻzining eng past darajasi bilan 
xarakterlanadi. Jonlanish fazasida i. ch. darajasi koʻtariladi, bandlik esa toʻliq bandlik dara
-jasigacha 
oʻsadi.
IQTISODIY SIKL 
—
umumiy iqti sodiy faollikning muayyan yillar davomida davriy yuksalib va 
pasayib, tebranib turishi; bir necha yillar da-vomida iqtisodiyotda yuksalish va pasayishning davriy 
takrorlanib turishi, yuksalish, tanglik, depressiya, jonlanish fazalaridan iborat. Vaqtga nisbatan har 20
—
25 y. da takrorlanib turadigan uzoq va har 5
—
10 y. da takrorlanadigan qisqa Iqtisodiy sikl bor. Alohida 
Iqtisodiy sikl bir-
biridan davomiyligi va jadalligi boʻyicha keskin farqlanadi. Shu bilan bir
ga ularning 
hammasi bir xil fazalarga ega boʻladi. Siklning eng yuqori nuqtasida iqtisodiyotda toʻliq bandlik kuzatiladi 
va i. ch. toʻliq yoki deyarli toʻliq quvvat b
-
n ishlaydi. Siklning bu fazasida narx darajasi oʻsish tamoyiliga 
ega boʻladi, iqtisodiy faollikning oʻsishi toʻxtaydi. Tanglik fazasida i. ch. va bandlik qisqaradi, ammo 
narxlar pasayish tamoyiliga berilmaydi. Tanglikning quyi nuqtasida i. ch. va bandlik oʻzining eng past 
darajasi bilan xarakterlanadi. Jonlanish fazasida i. ch. darajasi koʻtariladi, bandlik esa toʻliq bandlik dara
-
jasigacha oʻsadi.
3 Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish -
jamiyat a’zolarining ehtiyojlarini qondirish 
darajasini
oshirish uchun cheklangan ishlab chiqarish resurslaridan yanada samarali foydalan
ishni ta’minlovchi, 
umumiy iqtisodiy muvozanatga erishishga yo’naltirilgan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini tashkil 
etish bo’yicha davlaatning faoliyati. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning maqsadi –
iqtisodiy va ijtimoiy
barqarorlikni ta’minlash, mavjud tuzumni mamlakat ichida va xalqaro maydonda mustahkamlash 
hamda uni oz’garib turuvchi sharoitga moslashtirish hisoblanadi. Davlatning iqtisodiy vazifalari
-
bozor tizimining samarali amal qilishiga i
mkon tug’diruvchi huquqiy asos va ijtimoiy muhitni 
ta;minlash; Raqobatni himoya qilish; Daromad va boylikni qayta taqsimlash; Resurslarni qayta 
taqsimlash; Iqtisodiyotni barqarorlashtirish
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning usullari 
–
be
vosita ta’sir qilish usullari; bilvosita ta’sir 
qilish usullari; tashqi iqtisodiy usullar. Bevosita usullar
–
yaxlit takror ishlab chiqarish jarayoni yoki
uning alohida tomonlarini
to’g’ridan
-
to’g’ri, ma’muriy tartibga solish. Masalan, iqtisodiyotning ayrim bo’g’inlari –
transport, 
aloqa, atom va elektr energetikasi, kommunal xizmat va boshqa sohalarni bevosita boshqarish; narxlar

---

va ish haqini “muzlatib” qo’yish siyosati; ish bilan bandlik xizmati faoliyatini tashkil qili
sh; iqtisodiy
sohani tartibga solishni lo’zda tutuvchi qonunlarni ishlab chiqarish va qabul qilish. Bilvosita usullar –
bunda iqtisodiy dastak va vositalarga ustunlik beriladi. U davlatning pul- 
kredit va byudjet siyosatida o’z ifodasini topad
i. Pul-kredit siyosatining asosiy vositalari 
quyidagilardan iborat: hisob stavkasini tartibga solish; moliya-kredit muassasalarining Markaziy
bankdagi zahiralari minimal hajmini o’rnatish va o’zgartirish; davlat muassasalarining qimmatli
qog’ozlar bozoridagi operasiyalari. Aholi daromadlari –
aholining ma’lum vaqt davomida pul va
natural shaklda olgan daromadlari miqdori. Nominal daromad
–
aholi tomonidan ma’lum vaqt
oralig’ida olingan daromadlarning pul ko’rinishidag
i miqdori hisoblanadi. Real daromad
–
narx
darajasi o’zgarishini hisobga olib, aholining ixtiyorida bo’lgan daromadga sotib olish mumkin
bo’lgan tovar va hizmatlar miqdorini ko’rsatadi, ya’ni daromadning xarid quvvatini bildiradi.
Daromadlar tengsizligi 
–
aholi jon boshiga to’g’ri keladigan o’rtacha daromadlar darajasi bir
-biridan 
farqlanishini bildiradi. Lorents egri chizig’i –
daromadlar tengsizligi darajasini miqdoriy aniqlashni 
xarakterlaydi. Djini koeffitsienti
–
yalpi daromadn
ing aholi guruhlari o’rtasida taqsimlanishini
tavsiflash uchun qo’llaniladi. Oila byudjeti –
bitta oilaning ma’lum davr uchun barcha daromadlari va 
harajatlari tarkibi. Ijtimoiy siyosat 
–
davlatning daromadlar taqsimotidagi tengsizlikni iqtisodiyot 
qa
tnashchilari o’rtasidagi ziddiyatlarni bartaraf qilishga yo’naltirilgan siyosat. Ijtimoiy himoya –
mamlakat aholisini ijtimoiy va moddiy muhofaza qilinishini
taʼminlaydigan va jamiyatda qaror topgan 
xuquqiy, iqtisodiy, ijtimoiy chora-tadbirlar majmui; Aholini ijtimoiy himoyalash chora-tadbirlari
tizimidagi eng asosiy yo’nalish –
bu narxlarni erkinlashtirilishi va pulning qadrsizlanish darajasi ortib
borishi munosabati bilan 
daromadlarning eng kam va o’rtacha darajasini muntazam osh
irib borish 
hisoblanadi. Tartibga solish o’z oldiga qanday maqsad va vazifalarni qo’yadi? Iqtisodiyotni davlat
tomonidan tartibga solish ob’ektiv ravishda shartlanadi. Ko‘plab
iqtisodchilar iqtisodiyotni davlat 
tomonidan tartibga solinishining zarurligini faqat bozorning
kamchiliklari, uning ko‘plab iqtisodiy 
muammolarni hal eta olmaslik holati bilan izohlay